محمدحسین طباطبایی

[rastakhiz_tatu]

سید محمد حسین طباطبایی معروف به علامه طباطبایی (زادهٔ ۱۲۸۱ - درگذشتهٔ ۱۳۶۰) وی یکی از مطرح‌ترین مفسران، فیلسوفان و متألهان اسلامی در سه قرن اخیر بوده‌است و بزرگترین مفسر شیعه دوران غیبت بوده‌است. اهمیت وی به جهت احیای حکمت و فلسفه و تفسیر در حوزه‌های تشیع بعد از دوره صفویه بوده‌است. به ویژه اینکه وی به بازگویی و شرح حکمت صدرایی اکتفا نکرده، به تاسیس معرفت‌شناسی در این مکتب می‌پردازد. همچنین با انتشار کتب فراوان و تربیت شاگردان برجسته نظیر مرتضی مطهری در دوران مواجهه با اندیشه‌های غربی نظیر مارکسیسم به اندیشه دینی حیاتی مجدد بخشیده، حتی در نشر آن در مغرب زمین نیز می‌کوشد. در یک کلام اهمیت و تاثیر وی بر اندیشه دینی شیعی و ایرانی در قرن بیستم را می‌توان با تاثیر سیاسی و اجتماعی آیت الله روح الله خمینی قابل مقایسه دانست.




زندگی نامه
زندگی علامه طباطبایی را می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد:

دوره کودکی و نوجوانی که در تبریز سپری شد
دوره تحصیل در حوزه علمیه نجف
دوره بازگشت به تبریز و اشتغال به کشاورزی
دوره هجرت به قم و تدریس و تالیف و نشر معرف دینی

دوره کودکی و نوجوانی
وی از دودمان سادات طباطبایی آذربایجان است. در سال ۱۲۸۱ در تبریز متولد شد. در پنج سالگی مادر و در نه سالگی پدر خود را از دست داد. وصی پدر او و تنها برادرش علامه الهی را برای تحصیل به مکتب فرستاد. تحصیلات ابتدایی شامل قرآن و کتب ادبیات فارسی را از ۱۲۹۰ تا ۱۲۹۶ فراگرفت و سپس از سال ۱۲۹۷ تا ۱۳۰۴ به تحصیل علوم دینی پرداخت و به تعبیر خود «دروس متن در غیر فلسفه و عرفان» را به پایان رساند.

خود درباره دوران تحصیلش نوشته‌است:«در اوایل تحصیل که به صرف و نحو اشتغال داشتم، علاقه زیادی به ادامه تحصیل نداشتم و از این رو هر چه می‌خواندم نمی‌فهمیدم و چهار سال به همین نحو گذراندم. پس از آن یک باره عنایت خدایی دامن گیرم شده عوضم کرد و در خود یک نوع شیفتگی و بیتابی نسبت به تحصیل کمال، حس نمودم. به طوری که از همان روز تا پایان ایام تحصیل که تقریبا هفده سال طول کشید، هرگز نسبت به تعلیم و تفکر درک خستگی و دلسردی نکردم و زشت و زیبای جهان را فراموش نموده و تلخ و شیرین حوادث در برابر می‌پنداشتم[کذا]. بساط معاشرت غیر اهل علم را به کلی برچیدم. در خورد و خواب و لوازم دیگر زندگی، به حداقل ضروری قناعت نموده باقی را به مطالعه می‌پرداختم. بسیار می‌شد به ویژه در بهار و تابستان که شب را تا طلوع آفتاب با مطالعه می‌گذرانیدم و همیشه درس فردا را شب پیش مطالعه می‌کردم و اگر اشکالی پیش می‌آمد با هر خودکشی بود حل می‌نمودم و وقتی که به درس حضور می‌یافتم از آنچه استاد می‌گفت قبلا روشن بودم و هرگز اشکال و اشتباه درس را پیش استاد نبردم»[۱].


دوره بازگشت به تبریز و کشاورزی
به هر حال علامه طباطبایی بعد از مدتی اقامت در تبریز تصمیم می‌گیرد تا به قم عزیمت نماید و بالاخره این تصمیم خود را در سال ۱۳۲۵هـ.ش عملی می‌کند. فرزند علامه طباطبایی در این مورد می‌گوید: « همزمان با آغاز سال ۱۳۲۵هـ.ش وارد شهر قم شدیم... در ابتدا به منزل یکی از بستگان که ساکن قم و مشغول تحصیل علوم دینی بود وارد شدیم، ولی به زودی در کوچه یخچال قاضی در منزل یکی از روحانیان که هنوز هم در قید حیات است اتاق دو قسمتی، که با نصب پرده قابل تفکیک بود اجاره کردیم، این دو اتاق قریب بیست متر مربع بود. طبقه زیر این اطاقها انبار آب شرب منزل بود که، در صورت لزوم بایستی از درب آن به داخل خم شده و ظرف آب شرب را پر کنیم. چون خانه فاقد آشپزخانه بود پخت و پز هم در داخل اطاق انجام می‌گرفت - در حالی که مادر ما به دو مطبخ (آشپزخانه) ۲۴ متر مربعی و ۳۵ متر مربعی عادت کرده بود که در میهمانیهای بزرگ از آنها به راحتی استفاده می‌کرد ـ پدر ما در شهر قم چند آشنای انگشت شمار داشت که یکی از آنها مرحوم آیت الله حجت بود. اولین رفت و آمد مرحوم علامه به منزل آقای حجت بود و کم کم با اطرافیان ایشان دوستی برقرار و رفت و آمد آغاز شد.

لازم به ذکر است که علامه طباطبایی در ابتدای ورودشان به قم به قاضی معروف بودند، چون از سلسه سادات طباطبایی هم بودند، خود ایشان ترجیح دادند، که به طباطبایی معروف شوند. ایشان عمامه‌ای بسیار کوچک از کرباس آبی رنگ و دگمه‌های باز قبا و بدون جوراب با لباس کمتر از معمول، در کوچه‌های قم تردد داشت و در ضمن خانه بسیار محقر و ساده‌ای داشت.» [۲]


اساتید
عرفان: علامه قاضی، ایشان مهمترین استاد علامه و موثرترین شخص در تربیت روحی علامه بوده‌اند.
فلسفه: سید حسین بادکوبی
ریاضیات: سید ابوالقاسم خوانساری
خارج فقه و اصول: آیت الله شیخ محمد حسین اصفهانی و آیت الله نائینی
رجال: آیت الله حجت کوه کمری

آثار

آثار شاخص
علامه طباطبایی دو اثر شاخص دارد، که بیشتر از سایر آثار مورد توجه قرار گرفته‌است. نخست تفسیر المیزان است، که در ۲۰ جلد و طی ۲۰ سال به زبان عربی تالیف شده‌است. در این تفسیر از روش «تفسیر قرآن به قرآن» استفاده شده‌است و علاوه بر تفسیر آیات و بحث‌های لغوی در بخش‌هایی جداگانه با توجه به موضوع آیات مباحث روایی، تاریخی، کلامی، فلسفی و اجتماعی نیز دارد. این اثر دو مرتبه ترجمه شده‌است. خست در چهل جلد و حاصل عده‌ای از شاگردان و بزرگان حوزه علمیه همچون محمد تقی مصباح یزدی، ناصر مکارم شیرازی، و... است و دیگری، که در بیست جلد منتشر شده‌است، به وسیله سیدمحمد باقر موسوی همدانی ترجمه شده‌است.

اثر مهم دیگر اصول فلسفه و روش رئالیسم است. این کتاب شامل ۱۴ مقاله فلسفی است، که طی دهه‌های ۲۰ و ۳۰ شمسی تالیف شده و توسط مرتضی مطهری و با رویکرد فلسفه تطبیقی شرح داده شده‌است.[۳] این کتاب نخستین و یکی از مهمترین کتاب‌هایی است که به بررسی مباحث فلسفی با توجه به رویکردهای حکمت فلسفی اسلامی و فلسفه جدید غربی پرداخته‌است.


فهرست آثار

آثار عربی
رسائل سبعه. شامل:
البرهان (۱۳۴۹ ق)
المغالطه (۱۳۴۹ق)
الترکیب (۱۳۴۸ق)
التحلیل (۱۳۴۸ق)
الاعتباریات(۱۳۴۸ق)
المنامات و النبوات (۱۳۵۰ق)
القوه و الفعل (۱۳۷۳ق).
سنن النبی ۱۳۵۰ ق.
رسائل التوحیدیه. ۱۳۶۱ق. شامل:
التوحید
الاسماء
الافعال
الوسائط
الانسان قبل الدنیا
الانسان فی الدنیا
الانسان بعد الدنیا .
حاشیه الکفایه. ۱۳۶۸ ق.
تعلیقه علی بحارالانوار. ۱۳۷۰ ق.
تعلیقه علی الاصول من الکافی. ۱۳۷۵ ق.
تعلیقه واحده علی مرآه العقول. ۱۳۷۶ق.
تعلیقه علی الاسفار الاربعه. ۱۳۷۸ق(۹ جلد انتشار یافته‌است).
علی و الفلسفه الالهیه. ۱۳۷۹ ق.
رساله فی التوحید. ۱۳۸۹ق.
رساله فی العلم. ۱۳۸۹ ق.
بدایه الحکمه. ۱۳۹۰ ق.
المیزان فی تفسیر القرآن. ۲۰ جلد. ۱۳۹۲ق.
نهایه الحکمه. ۱۳۹۵ ق.
رساله الولایه. (بی تاریخ).
رساله فی علم النبی _ صلی الله علیه وآله _ و الامام _ علیه السلام _ بالغیب. (بی تاریخ).
مقدمه یا تقریظ بر:
المراقبات از میرزا جواد ملکی تبریزی
وسائل الشیعه از حر عاملی
نورالثقلین حویزی
تفسسیر عیاشی
مفاهیم القرآن از جعفر سبحانی
التقریظ علی الفرقان فی تفسیرالقرآن از محمدصادقی.

آثار فارسی
اصول فلسفه و روش رئالیسم. ۱۳۳۲ ش.
تذئیلات و محاکمات بر سه مکتوب اول سیداحمد کربلایی و شیخ محمد حسین غروی اصفهانی در مورد بیتی از شیخ عطار.(ادامه کار تا نامه هفتم توسط علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی انجام گردیده‌است.)
شیعه: مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن فرانسوی.
شیعه در اسلام. ۱۳۴۸ ش.
قرآن در اسلام. ۱۳۵۳ ش.
آموزش دین: برای کودکان.
بررسی‌های اسلامی. جلد اول.
اسلام انسان معاصر (جلد دوم بررسی‌های اسلامی).
بررسی‌های اسلامی. جلد سوم (۹۶ صفحه اول آن).
اشعار.
مقدمه و تقریظ بر:
روش اندیشه از شهید محمد مفتح
عشق و رستگاری از احمد زمردیان
داستان زنده‌ها از عبدالکریم اقدمی
بشارات عهدین
کتاب در مورد حج.
چند یادداشت مختصر:
دولت پوشالی و دست نشانده‌ای به نام اسرائیل
گفت وگویی با استاد درباره شهید مطهری
دو اظهار نظر مختصر درباره بعضی آثار مرحوم دکتر علی شریعتی
توضیحی درباره اظهار نظر در پاسخ یک نامه.
رساله‌ای در مبدأ و معاد
رساله‌ای در نبوت
رساله‌ای در عشق
رساله‌ای در مشتقات
حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری
سلسله انساب طباطبائیان در آذربایجان
منظومه‌ای در خط نستعلیق.
روابط اجتماعی در اسلام(ترجمه مباحثی اجتماعی از تفسیر المیزان که در ارتباط با آیه آخر سوره آل عمران بیان شده‌است. [۴]

شرحی بر آثار
بدایه الحکمه: کتابی که یک دوره تدریس فشرده فلسفه برای دوستداران علوم عقلی در قم و سپس دانشگاه‌های کشور شد.
نهایه الحکمه: این اثر برای تدریس فلسفه با توضیحی بیشتر، عمقی افزون تر و سطحی عالی تر تدوین شده‌است.
حاشیه بر کفایه: کتابی اصولی پیرامون قوانین استنباط است.
مجموعه مذاکرات با پروفسور هانری کربن: او که محققی فرانسوی است پیرامون چگونگی شیعه و مباحث اعتقادی و... مذاکراتی با علامه داشته که در این کتاب وجود دارد.
رساله انسان قبل از دنیا، در دنیا و بعد از دنیا: این کتاب که اکنون با نام «انسان از آغاز تا انجام» ترجمه شده‌است مباحثی مفید از عوالم سه گانه ماده، مثال و عقل مطرح کرده و پیرامون شبهات و دغدغه خاطر جوانان مطالبی بسیار مفید و لازم ارائه کرده‌است.

شاگردان
علامه شاگردان زیادی تربیت کرد، که در زیر نام مهمترین آنها ذکر می‌گردد:

سید جلال الدین آشتیانی
دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی
ابراهیم امینی
سید محمد حسینی بهشتی(شهید بهشتی)
عبدالله جوادی آملی
حسن حسن زاده آملی
امام موسی صدر
سید محمد حسین حسینی طهرانی
محمدتقی مصباح یزدی
محمد مفتح
مرتضی مطهری
ناصر مکارم شیرازی
حسین نوری همدانی
همچنین بسیاری از روشنفکران در جلسات مباحثه از ایشان بهره گرفتند. از آن جمله می‌توان به جلسات مباحثه با پرفسور هانری کربن اشاره کرد، که دکتر سید حسین نصر و بسیاری دیگر در آن حضور داشتند و یا جلساتی که در تهران برگزار می‌شد و افرادی نظیر داریوش شایگان در آن حاضر بودند.