توتالیتاریسم، ایدئولوژی و دموکراسی

[Younes]

<SPAN lang=FA>توتالیتاریسم، ایدئولوژی و دموکراسی
از: نستور کاپدویلا
برگردان: ب. کیوان


مفهوم توتالیتاریسم و ایدئولوژی مفهوم‌ هایی به شدت مجادله انگیزند (1). موضوع بخش مناسب بحث‌ها معین کردن تعریف مناسب، یعنی کاربرد منطقی و موجه است. امّا مانند هر کاربردی بنا بر کاربردهای هماورد محل مجادله است. داو گفتمان، امکان بناکردن یک مفهوم است. این دشواری بويژه در مفهوم توتالیتاریسم اثر می گذارد؛ زیرا کاربرد آن مستلزم کاربرد ایدئولوژی است، عکس آن درست نیست. از نظر فرانسوا فوره « پیش از قرن 20 دولت یا رژيم ایدئولوژیک وجود ندارد. شاید بتوان گفت که روبسپیر قصد آن را در بهار 1794 با جشن پرستش خدا و ترور بزرگ طرح ریزی کرد. هر چند این کار فقط چند روز طول کشید. مراجعه به خدا از نمونه مذهبی است. در صورتی که اینجا من از ایدئولوژی، سيستم های توضیح جهان را می فهمم که در خلال آنها کنش سیاسی انسان ها، با رد هر نوع خداگونگی خصلت تقدیری دارد. در این معنی، هیتلر از یک سو، لنین از سوی دیگر، نظام های از پیش ناشناخته خودشان را پی ریزی کردند» (2). این قطعه که ایدئولوژی را تعریف کرده، بدون ذکر واژه روی توتالیتاریسم به عنوان رژيم ایدئولوژیک تکیه می کند. بنابراین، کشمکشی که مفهوم توتالیتاریسم موضوع آن است، با کشمکشی که با موضوع ایدئولوژی ارتباط دارد، تشدید شده است. اگر ایدئولوژی یک مفهوم نیست، در این صورت، توتالیتاریسم دست کم در شکل مسلط خود نمی تواند یک مفهوم از آن باشد. مفهوم توتالیتاریسم همزمان یک روش تعریف ایدئولوژی و يک کوشش در دفاع از این مفهوم است. در حقیقت این نشان می دهد که مفهوم توتالیتاریسم نمی تواند در برابر ابهام های مفهوم ایدئولوژی تاب بیاورد. پس باید به مشخص کردن چیزی پرداخت که نشان دهد که این با همه اینها ضروری بنظر می رسد.
پیش پا افتادگی (این) چند یادآوری فوره ما را مستقیم وارد دشواری های مفهوم توتالیتاریسم می کند. گاه بنظر می رسد که آن بنا بر وجود خشونت های بی سابقه توجیه می شود: « در هر دو حالت و تنها در این دو حالت، اسطوره شناسی یگانگی مردم در حزب - دولت و بنا بر آن به رهبری راهنمای مصون از خطا، میلیون ها قربانی گرفته است [...] هیتلر و استالین از نردبان شر تا آنجا بالا رفته اند که رازشان در انبانه علّی ناچیز تاریخ دان بر جا می ماند. هیچ شکل ظاهری علت ها و نتیجه ها وزنه کافی برای تحلیل فاجعه های این بعد بنظر نمی رسد» (3). کلمه « توتالیتاریسم» اینجا بر پایه معنی کیفی دگرگونی کمی در کاربرد خشونت توجیه شده است. این کاربرد که با افراط توصیف شده، اظهار نظر روش شناسانه فوره را توجیه می کند: « قصد دارد به چه کسی این تاریخ تا بدین پایه مختصر را بفهماند [...]. مفهومی چون مفهوم « توتالیتاریسم» تنها در صورتی که تاریخ دان آن را در مفهوم محدود بکار برد مفید است. این به بهترین نحو وضعیت معینی را که رژیم های مورد بحث (نه به اجبار همه) در دوره های مختلف تحول شان از سرگذرانده اند، نشان می دهد» (4) اما اگر مفهوم توتالیتاریسم به اندیشیدن زیاده درتاریخ یک رژيم بکار رود، بطور منطقی درستی اش را در هنگامی که درجه خشونت کاهش می یابد، از دست می دهد. با اینهمه، فوره گستره بسیار وسیعی به آن می دهد. « این تحلیل مقایسه بین نازیسم و کمونیسم را که از سال های جنگ سرد برای بسیج دموکراسی ها علیه خطر شوروی از آن استفاده می شد، نفی نمی کند. به یقین تحلیل، چنین مقایسه ای کرده است. البته، اندیشه مقدم بر جنگ و مناسبت آن پایدارتر است. اگر این اندیشه پس از جنگ زندگی دوباره در ذهن ها را آغاز می نهد، از آن روست که سانسوری که پیروزی 1945 آن را زیر تأثیر خود قرار داده بود، توان آن را نداشت که تاریخ و آزمون خلق ها را در سال های بعد به کلی محو کند. قدرت آن دست کم به تبلیغ های جنگ صلیبی ایدئولوژیک مربوط بود نه رازگشایی نظام شوروی در خفه کردن آزادی در همه کشورهای اروپایی که ارتش آن پرچم های اش را در آنها برافراشته بود» (5). این بار مفهوم برای اندیشیدن دوباره « وضعیت معینی که رژيم ها نایل آمدند، بکار نمی رود، بلکه برای خود رژیم و بويژه رژیم شوروی آنگونه که در کشورهای شرق برقرار شده بود، بکار می رود. توتالیتاریسم مفهوم (انگاشت) طبیعت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی است (6). پس مفهوم توتالیتاریسم در دو معنی بسختی سازگار بکار می رود. خشونت که معنی نخست می کوشد آن را بفهماند، به خارج از عرصه کاربرد معنی دوّم تعلق دارد.

کسانی که به یگانگی مفهوم باور دارند، آن را برای موقعیت های تاریخی بسیار متفاوت بکار می برند. امّا اگر ويژگی های اساسی توتالیتاریسم، پیش از جنگ در اتحاد شوروی، آلمان، ایتالیا، و در بلوک شرق دهه 70 دیده می شود، پس ترور در شکل استالینی و نازی آن برای درک توتالیتاریسم پیشایندی است. بنابراین تضاد، مدافعان مفهوم به دو گرایش تقسیم می شوند، بر حسب اینکه آنها به مفهوم گستره تاریخی وسیع یا محدود بدهند. تودوروف گرایش نخست را می گزیند. یهودکشی و پاکسازی های استالینی « در منطق سیستم توتالیتر داخل نمی شود. [...] سرچشمه این عمل ها را باید در اراده و آزادی یک فرد جستجو کرد: استالین اینجا، هیتلر آنجا» (7). این کنار گذاشتگی (Exclusion)<SPAN lang=FA style="FONT-WEIGHT: normal; FONT-SIZE: 10pt; FONT-FAMILY: tahoma; mso-bidi-language: FA; mso-ansi-font-size: 10.0pt">، کار برد مفهوم توتالیتاریسم را در کشورهای شرق توجیه می کند و ارزش تئوریک مهمی را نشان می دهد، زیرا خشونت توتالیتر را با تقلیل آن به منطق دولت مبتذل می کند. تودوروف عقیده دارد که کشتار عمومی در نفس خود نه به ایدئولوژی کمک می کند و نه باعث تقویت قدرت می گردد. در صورتی که این خشونت بطور کلی به دلیل مطابقت کامل آن با نظم منطقی ایدئولوژی که به خیال خود مدعی دگرگونی جهان است، توتالیتر توصیف شده است. به علت نبود این خشونت ها آنچه را که امکان این اندیشیدن را می دهد، بد می فهمند که مجارستان دهه 60 بیشتر به اتحاد شوروی 1936 یا آلمان 1942 نزدیک است تا رژیم هایی چون اسپانیای فرانکو یا پرتغال سالازار که بنا بر علم سیاسی، قدرت خواه (اتوریتر) نگریسته می شوند (8). با اینهمه، به عقیده هانا آرنت و برخی تاریخ دانان، ويژگی بسیار هراس انگیز خشونت توتالیتر دقیقاً از یاد بردن منطق دولت است. زیرا خود دولت زیر سلطه حزب و رئیس آن است. در این چشم انداز دولت توتالیتر یک چیز ناممکن است. البته، این راه حل به نوبه خود یک ارزش تئوريک و سیاسی را نمایش می دهد. همانطور که هانا آرنت آن را در توافق کامل با پروبلماتیک توتالیتاریسمی که طرح می کند، تایید کرده، مفهوم توتالیتاریسم نمی تواند در مجموع تاریخ اتحاد شوروی یا هر دولت زیر سلطه یک حزب واحد بکار برده شود. توتالیتاریسمی که پیش و پس از دوره 1945-1936 از آن صحبت می کنند، نه فقط همان توتالیتاریسم این دوره نیست، بلکه به هیچ وجه توتالیتاریسم نیست؛ زیرا نکته اساسی داشتن نقص است.