کلک خیال‌انگیز شعر آزاد نیمایی

[ساقي]

کلک خیال‌انگیز شعر آزاد نیمایی

شعر آزاد نیمایی یکی از انواع شعر نو متداول در دوران معاصر ایران است. این شکل از شعر، نام خود را از نیمایوشیج (1338-1276) شاعر معاصر ایران گرفته است که در شعر خود، هم از نظر محتوا و هم از نظر شکل راهی به طور کامل متفاوت با شعر سنتی فارسی در پیش گرفت و بنیان گذار شیوه جدیدی در شعر فارسی شد.

چندی پیش از آن که نیما، تلاش‌های خود را برای یافتن راهی تازه در شعر فارسی شروع کند، تحت تأثیر ادبیات غرب، در مطبوعات ادبی ایران بحث‌هایی بر سر لزوم تجدد در شعر در گرفته بود. در حدود سال‌های 1294 تا 1299 آثار معدودی از تقی رفعت (متوفی 1299) و خانم شمس کسایی (متوفی 1340) در جراید ادبی آن روز چاپ شد که نشان دهنده کوشش آگاهانه آنان برای ایجاد تحول در شعر فارسی است.

در دوران اول حکومت پهلوی (1320-1304) هم زمان با نوآوری‌های نسبی محمد رضا میرزاده عشقی (1303-1272)، ابوالقاسم لاهوتی (1340-1267)، لطفعلی صورتگر (متوفی 1348) و پروین اعتصامی ‌(1320-1285) کسانی دیگر نیز دست به تجربه‌هایی در زمینه شکستن سنت‌های شعر قدیم زدند. ذبیح ا... بهروز (1350-1270) محمد مقدم (1287) و تندرکیا منظومه‌ها و قطعاتی با هدف ایجاد قالب‌های نو سرودند و یحیی دولت آبادی (1318-1242) چند قطعه شعر در وزن هجایی ساخت. کوشش‌های نیما با انتشار بخشی از منظومه غنایی (شعر غنایی) افسانه در سال 1301 شروع شد. این منظومه، وزنی مهجور و قالبی تازه داشت و در آن، با زبانی ساده و بی تکلف از احساسات و عواطفی سخن گفته می‌شد که در زمان خود، کاملا تازه بود. نیما یوشیج یک سال بعد، قطعه «ای شب» را منتشر کرد که هم از لحاظ قالب و هم از جهت مضمون، تازگی داشت و نگرش متفاوت شاعر را نسبت به طبیعت نشان می‌داد. در سال 1305، نیما یوشیج منظومه خانواده سرباز را در قالبی که تلفیقی از مستزاد و مثنوی بود، منتشر کرد. همه این آثار در زمان خود، بحث‌های بسیاری برانگیخت و در بعضی از شاعران آن روزگار تأثیر گذاشت. نیما یوشیج در فاصله سال‌های 1316 تا 1318 شعرهای ققنوس، غراب و گل مهتاب را منتشر کرد. در این شعرها، تساوی مصراع‌ها و نیز رعایت قافیه به شیوه قدیم نادیده گرفته شده بود و راه جداگانه و شیوه خاص نیما را که بعدها، شعر آزاد نیمایی نامیده شد، مشخص می‌کرد.
مجموعه ویژگی‌های شعر آزاد نیمایی را می‌توان در 3 اصل زیر خلاصه کرد:

1- طرز نگرش تازه به اشیا، طبیعت و زندگی: این اصل، اساسی‌ترین و اصولی‌ترین هدف شعر نیمایی است. احساس و تفکر نیما و پیروان او، برانگیخته از زندگی و تجربه مستقیم و شخصی است و شعر موفق نیمایی، بازگو کننده طرز تفکر و ذهنیت شاعر و نشان دهنده دیدگاه‌های او نسبت به زندگی و هم چنین خصوصیت‌های شخصیتی، اقلیم و محیط زندگی او است.

2- زبان و شیوه بیان نو که لازمه توصیف دیدگاه‌ها و برداشت‌های تازه شاعر است. برای رسیدن به چنین شیوه بیانی، شاعر از تمامی‌امکانات زبان استفاده می‌کند، ترکیب‌های تازه می‌سازد، واژه‌های محلی و غیر ادبی را وارد شعر می‌کند و در صورت لزوم، تصرف‌هایی از نظر نحو، در زبان به عمل می‌آورد و از تخیل خود برای یافتن تصویر خیال‌های ابداعی کمک می‌گیرد.

3- نوآوری و تنوع در قالب و وزن: با شکستن قید تساوی مصراع‌ها، ایجاد قالب‌های متناسب با مضمون‌های نو، برای شاعر میسر شد. در حقیقت هدف اصلی نیما، از شکستن قالب‌های قدیم، یافتن شکل لازم و مناسب برای محتوای تازه شعر بود. هر چند نیما در طول سال‌های دراز تجربه‌های اولیه خود برای یافتن وزن خاص نیمایی، چه قبل از 1319 و چه بعد از آن، از قالب چهار پاره‌های پیوسته نیز استفاده کرده است، اما قالب خاص شعر نیمایی با مصراع‌های کوتاه و بلند و با حفظ وزن عروضی، به شیوه ای خاص که به وزن نیمایی معروف است، مشخص می‌شود.
رعایت این 3 اصل مهم، شعر موفق نیمایی را از یکپارچگی، وحدت و تناسب شکل و محتوا برخوردار می‌کند.

از سال‌های 1320 به بعد، شعر آزاد نیمایی با فعالیت‌های او و پیروانش رواج یافت. در سال 1324، منوچهر شیبانی (1370-1302) مجموعه شعر جرقه و در سال 1329، فریدون توللی (1364-1298) مجموعه رها را با توجه به اصول شعر نیمایی منتشر کردند. از سال 1332 به بعد، شعر آزاد نیمایی رواجی کامل یافت و امروز این شیوه شعر، رایج ترین شکل شعر فارسی معاصر است و مهم‌ترین شاعران دوره معاصر، مجدالدین میرفخرایی معروف به گلچین گیلانی (1351-1287) فریدون مشیری، مهدی اخوان ثالث (1369-1307)، فروغ فرخزاد (1345-1312)، سهراب سپهری (1359-1307)، محمد رضا شفیعی کدکنی، محمود کیانوش و محمد زهری این روش را برگزیده اند.

..