پرسش ‌های بازیگران ایران از شجریان و پاسخ ‌های او

[SHeRvin]

نگاه و صدا عطری است كه از وجود هر انسانی برمی‌خیزد و از روی آن تصمیم می‌گیریم كه به فردی اطمینان كنیم یا نكنیم. و به صدا و نگاه خیلی توجه دارم و سعی كرده‌ام كه...
شانزدهمین نشست تخصصی انجمن بازیگران ایران شب گذشته با حضور محمدرضا شجریان و جمع كثیری از بازیگران عرصه سینما، تئاتر و تلویزیون در خانه سینما برگزار شد.
در این مراسم كه داوود رشیدی و علی دهكردی اجرای آن را برعهده داشتند، رشیدی در سخنانی گفت: بابت حضور آقای شجریان در این مراسم حال خوشی دارم و بغضی از خوشحالی گلویم را گرفته است. ما همه عاشق ایشان و هنرشان هستیم. من حدود یكسال و نیم است كه دنبال این هستم كه ایشان را به اینجا بیاوریم. دو سال قبل نیز یك بار به ایشان گفتم كه جواب سربالا به ما دادند و من احساس كردم كه آقای شجریان خیلی با انجمن ما آشنا نیستند.
وی افزود: چند ماه بعد ایشان را دوباره دیدم و گلایه كوچكی كردم كه چرا به انجمن تشریف نمی آورید. این بار آقای شجریان پذیرفتند و گفتند كه می آیند.خوشحال شدیم كه منت بر سر ما گذاشتند و آمدند. البته آقای عسگرپور نیز خیلی دوست داشتند كه در این مراسم حضور داشته باشند اما به دلیل فیلمبرداری در ساوه نتوانستند به این مراسم بیایند.
رشیدی در ادامه سخنانش به بیان خاطراتی از اولین دیدارش با شجریان پرداخت و اظهار داشت: چگونه می‌شود كه یك هنرمند به این درجه از نقطه اوج می‌رسد؟ پی گیری، خواست، كار كردن و اهمیت دادن به هنر در وجود شجریان وجود دارد و می‌تواند درسی برای بازیگران ما باشد تا آنها هم هر روز كوشاتر باشند.
ادامه این مراسم به پرسش و پاسخ از شجریان اختصاص داشت و رشیدی و دهكردی سؤالات حاضران را كه كتبی به آنها ارائه می شد را از شجریان می پرسیدند.

# یادی از استادان شهناز، عبادی، دادبه و...
اولین سوال این جلسه اختصاص به استادان و مشوقان شجریان مربوط می‌شد كه او در پاسخ گفت: امروز یكی دیگر از روزهای خوب زندگیم است كه با ارباب هنرهای مختلف لحظاتی را می‌گذرانیم و این روز یكی از روزهای خوب زندگی ما خواهد ماند. من سخنران نیستم كه مطلبی را از قبل آماده كرده باشم. من فقط آواز می‌خوانم.
وی افزود: اساتید من یك یا دو نفر نبودند و از هر كسی چیزی یاد گرفتم. زندگیم جز تقلید چیز دیگری نبوده و هرچه دارم از خانواده، شهر، وطن، دوستان و حتی خارج از كشور بوده و در هر جا چیزی یاد گرفته‌ام. اما در مورد اساتید موسیقی ام باید بگویم كه در شهر مشهد نتوانستم كسی را پیدا كنم و فقط گاهی از پدرم یا رادیو چیزهایی یاد می گرفتم. بعد كه به تهران آمدم، اول در تهران آقای احمد عبادی مرا در رادیو به فرزندی قبول كرد و روزی دو روز در خدمت ایشان بودم. هفته‌ای سه روز هم نزد استاد مهرتاش می‌رفتم. دیگر استاد من فرامرز پایور بود كه سنتور و ردیف های سوار را حضورشان كار كردیم. استاد دوامی و برومند نیز اساتید دیكر من بودند.
شجریان در ادامه سخنان خود اظهار داشت: غیر از اساتیدی كه در خدمتشان ردیف و آواز كار می‌كردم، از حضور استاد جلیل شهناز استفاده‌های بسیاری بردم و آن قدر كه به ساز ایشان گوش كردم، هیچ موسیقی دیگری گوش نكرده ام و بیشترین موفقیت های من در شاگردی ایشان جمله پردازی و خلاقیت بود. البته نوازندگان دیگری هم بودند كه در نهایت مرا به آنچه كه شما دیدید، تبدیل كردند.
در ادامه این مراسم كه بسیاری از حاضران جلسه به دلیل استقبال زیاد و كمبود جا سرپا ایستاده بودند؛ محمدرضا شجریان درباره ارتباط و پیوند هنر تئاتر با موسیقی تصریح كرد: نوع خوانندگی من بازیگری به همراه ندارد. بازیگری من در بیان من است. ما باید به گونه ای بیان كنیم كه انگار بازیگری در صحنه بازی می‌كند.
وی ادامه داد: من در فرهنگستان هم به شاگردانم كه طی سال‌های آینده خواننده‌های خوبی خواهند شد، درباره بیان شعر می گویم كه شما شعر را روایت نكنید. شما بازیگری می‌كنید. هنرمند تئاتر وقتی روی صحنه می‌رود، با بیانش بازی را شروع و همه چیز را نشان می‌دهد. بیان اوست كه بیننده و شنونده را تحت تاثیر قرار می دهد. خواننده هم باید شعر را به گونه‌ای بیان كند كه به نظر نیاید آن را روایت می‌كند. بلكه باید بازی كند و خواننده ها یادشان باشد كه ردیف خوانی یا روخوانی نكنند. شما مثل یك بازیگر تئاتر باید به گونه‌ای شعر را بیان كنید كه هنرمند از تاثیر گذاشتن بر بیننده اش استفاده كند.
وی با بیان اینكه استاد مهرتاش همواره بر فن بیان اصرار داشتند، گفت: خواننده وقتی شعری را می‌خواند، باید آن را خوب بیان كند و از تحلیل‌های نا به جا نادرست دوری كرده و كمك كند به اینكه شعر بهتر به شنونده تفهیم شود.
شجریان در ادامه جلسه پرسش و پاسخ با هنرمندان درباره ارتباط بازیگری و موسیقی و اهمیت آموختن دانش موسیقی برای بازیگران عنوان داشت: در سال‌های 47 و 48 بود كه در رادیو برنامه اجرا می كردیم. آن زمان استاد بنان دوران بازنشستگی خود را سپری می كردند و آواز نمی خواند، ولی هفته‌ای یك یا دو روز به رادیو می‌آمدند تا ببینند خوانندگان درست می‌خوانند یا خیر و تا برنامه خوب اجرا شود. یك روز به من گفتند كه وقتی شعر می‌خوانی، انگار حرف می زنی و همان گونه كه حرف می زنی، آواز بخوان. من هم همان شیوه را ادامه دادم و خارج از عرف حرف زدن آواز نخواندم چون كشش بی جا آواز را خارج می‌كند.

# هنرمند و شخصیت او
وی ادامه داد: هنر وسیله‌ای برای شناخت هنرمند است. بایست دید پشت این هنر چه كسی است و باید گفت آوازه خان و نه آواز. باید دید پشتش چه كسی است و همه ناخواسته آن را دنبال می‌كنند. رفتار ما اگر نادرست باشد، می گویند كاش آن را نمی دیدیم و سازی كه گوش می كردیم، آسمانی بود و حالا دیگر سازش هم به درد نمی‌خورد.
شجریان تصریح كرد: هنر برای انسانیت است. در وهله اول باید انسان باشیم و عاطفه داشته باشیم و با وجدانمان فكر كنیم، قضاوت كنیم و عمل كنیم و هنرمان را دست كم نگیریم.
وی افزود: در هرجایی كه سزاوار هنر نیست، آن را عرضه نكنیم و باید به گونه‌ای عرضه شود كه ارزش خود را داشته باشد و هنر موقعی ارزش پیدا می كند كه هنرمند آن خوب باشد و رفتارش هم برای ما خیلی مهم است.
در ادامه این مراسم، یكی از حاضران سوال سیاسی مطرح كرده بود كه داوود رشیدی در این باره اظهار داشت: سوالات سیاسی و غیره ما نمی پرسیم و در وهله اول سوالات باید مربوط به بازیگری و نظرات استاد راجع به محافل هنری باشد. پس از آن استاد شجریان پیرامون اعتماد مخاطب به خواننده اظهار داشت: من از استاد دادبه یاد گرفتم كه چگونه زندگی كنم. هیچ هنرپیشه‌ای پشت دفتر نگاه نمی‌تواند بماند و هرقدر بد باشد و نقش‌های خوب بازی كند یا برعكس، مخاطب به خوبی آن را درك می‌كند. دو پدیده در انسانهاست كه به صورت تابش و بازتاب و گیرنده و فرستنده وجود دارد. یكی نگاه و دیگری صدا كه تا به حال صد در صد جواب درست داده‌اند.
وی تصریح كرد: در زندگیم مواردی بوده كه از كسی خوشم بیاید. یا بدم بیاید. علت این مساله را بعدا فهمیدم كه همان شخصیتی بود كه پشت دفتر نگاهش بود. به همین دلیل نگاه‌ها در كنسرت‌ها و برنامه‌هایم برایم خیلی مهم است و از وقتی به این مساله توجه كرده ام، برایم خیلی بهتر بوده است. من الان حتی از پشت تلفن كسی می‌گوید آقای شجریان سلام! از صدای افراد آنها را می‌شناسم و متوجه می‌شوم كه با چه فردی ارتباط برقرار كرده‌ام چون تمام زندگیم صدا بوده و مردم را از روی صدایشان خیلی خوب تشخیص می‌دهم.
محمدرضا شجریان در ادامه سخنان خود گفت: نگاه و صدا عطری است كه از وجود هر انسانی برمی‌خیزد و از روی آن تصمیم می‌گیریم كه به فردی اطمینان كنیم یا نكنیم. و به صدا و نگاه خیلی توجه دارم و سعی كرده‌ام كه ارتباطم طوری باشد كه نگویند چقدر بد صدا یا بد نگاه بود و یا اینكه وقتی می‌خوانم بگویند یك آدم متظاهر است و به من اعتماد كنند.

# بازهم سازهای جدید
سوال بعدی كه در این مراسم از استاد شجریان پرسیده شد، پیرامون سازهای جدید او و چگونگی ایجاد تفكر تحول در سازهای ایرانی بود كه وی در پاسخ به آن اظهار داشت: ما در هر زمینه‌ای ابزار بیشتری داشته باشیم، كار آییمان متنوع‌تر می شود. ما حدود 110 تا 115 ساز در ایران داریم كه محلی و بومی است. ما حس كردیم كه در كنار اینها باید سازهای دیگری داشته باشیم تا كنسرتهایمان شكوه بیشتری داشته باشند. خارجی‌ها در كنسرتهایشان شكوهی وجود دارد كه در كنسرت‌های ما نیست و اگر زمانی هم می خواستیم از سازهای خارجی استفاده كنیم، برخی می‌گفتند چرا از آنها استفاده می كنید.
وی افزود: من در طول سالیان متمادی آن قدر به صحنه و استودیو رفته‌ام كه كمتر كسی به اندازه من با ساز و آواز كار داشته وهمه كارها نظیر میكس و نظارت و... همه با خودم است و با یكی یكی فركانس‌ها ارتباط دارم. به همین دلیل احساس كردم كه سازهای موجود بسیار كم هستند و بم‌ترین ساز ما عود است در حالیكه میان سازهای خارجی تا یك اكتاو و یك اكتاو و نیم بم‌تر از آن هم هست و ما نداریم. دیدم كسی به فكر این كار نیست و به این فكر كردم كه خودم وارد عمل بشوم و در هرجای دنیا كه می روم، تمام سازهای آن را زیر و رو می كنم و آشنایی با سازها مرا دست به كار كرد تا شروع كنم. من هر روز و هرشب در كارگاه كار می كنم تا سازهای جدیدی ارائه بدهم و هنرمندان باید به آن ارزش بدهند و قدرش را بدانند.
محمدرضا شجریان در ادامه سخنان خود با بیان اینكه بر اساس نیازهایی كه در اركسترها داریم، سازهایم را طراحی كرده‌ام، عنوان داشت: تا به حال 9 ساز طراحی و ساخته ام. البته 3 ساز دیگر طراحی كرده ام و این‌هایی كه ساخته شده، جواب درست به من داده و هنرمندان خوششان می آید و اشكالاتشان را می‌گویند و من برطرف می‌كنم تا هنرمند آن را دوست داشته باشد و اذیتش نكند. امیدوارم در این زمینه بتوانم قدمی بردارم و دیگران را هم وادار كنم كه فكر كنند و بسازند. همه از سازهای قدیمی كپی می‌گرفتند اما ما باید سازهای جدید هم داشته باشیم و طرح های خوبی در سازها دیده‌ام كه باید برای فرهنگ و سلیقه مردم ایران آنها را بسازیم.
بنابراین گزارش، شجریان در ادامه این مراسم درباره اهمیت ریتم در موسیقی نیز گفت: همه كارهای ما مانند جویدن، راه رفتن، صحبت كردن و ... ریتم دارد. ریتم بر اساس زندگی است و اگر در كائنات ریتم به هم بخورد، همه چیز به هم می خورد. همه اتفاقات در بستر زمان می افتد و ما یقین می كنیم كه به چه شكل باشد و چه در صحبت، چه در ساز و چه در تصنیف ریتم حرف اول را می‌زند كه همان كشش هاست.
وی اظهار داشت: سكوت هم باید ریتم داشته باشد و بخشی از موسیقی است. همه شرایطی كه در نت ها وجود دارد، در سكوت هم وجود دارد و كار را زیباتر می كند. سكوت موسیقی است.

# رابطه ادبیات و آواز
در بخش دیگری از این مراسم، سوالی پیرامون ارتباط میان ادبیات و آواز از استاد شجریان پرسیده شد كه وی در پاسخ به آن تصریح كرد: شعر و موسیقی مكمل هم هستند. در برنامه ای كه شعر هست، موسیقی فراتر از شعر است. موسیقی فراتر از هر هنر دیگری است و به همه چیز جا داده است. مثلا اگر در سینما موسیقی را بیرون بیاورید، بی ارزش می‌شود ولی جایی از فیلم كه موسیقی ناب دارد، ارزشش چند برابر می‌شود. موسیقی روان شعر، زبان و ادبیات ماست. این صحبتی كه می‌كنیم، موسیقی است و موسیقی بیانگر شعر است. موسیقی ضربان زبان و ادبیات ماست. موسیقی همه چیز است و فراتر از هر هنری است و فراگیرترین هنر است. موسیقی به شعر و كلام جان می دهد.
وی ادامه داد: شاعر موسیقی شعر را گذاشته و من باید آن را كشف كنم و بدانم كه در چه دستگاهی باید بخوانم تا بهتر شود. بایست شعر را بگردیم و ببینیم كه مفاهیم آن چه است تا بعد آن را بیان كنیم. همچنین هر وقت شعری ارائه می‌كنیم، اگر روی كسانی كه بیمار هستند متمركز شویم، می‌توانیم موج بفرستیم تا هرچه زودتر از بستر بلند شود.
محمدرضا شجریان در ادامه این مراسم در پاسخ به سوال دیگری با مضمون ارتباط جوانان با موسیقی گفت: موسیقی به هرشكلی كه باشد خوب است. ما نمی‌توانیم نسخه بدهیم كه چه كسی چه چیزی گوش كند. ما باید موسیقی خوب ارائه بدهیم تا مخاطب به آن جذب شود. تاثیر موسیقی از دوران جنینی است. روحیات و شرایط مادر و اتفاقاتی كه برایش می افتد، روی جنین تاثیر می‌گذارد. مادران هر موسیقی گوش كنند، بچه آن موسیقی را می گیرد و وقتی به دنیا می آید همان را دنبال می‌كند.
وی ادامه داد: باید سعی كنیم برای كودكان موسیقی خوب بگذاریم تا در بزرگسالی نیز جذب موسیقی خوب بشود. همچنین موسیقی پاپ امروز، به دور از موسیقی پاپ ایران است. موسیقی پاپ ایرانی موسیقی‌های نظیر باباكرم است. البته موسیقی سنتی هم برای بچه ها سنگین است.

# آیا موسیقی ما غمگین است و تفاوت سنت و اصالت
به گزارش فارس، در این مراسم سوالی با این مضمون پرسیده شد كه چرا موسیقی سنتی ایرانی غمگین است، شجریان در پاسخ به این سوال جواب داد: موسیقی هر ملتی در تاریخ به وجود می‌آید و بیانگر حالات آن ملت از شكست و پیروزی تا عزا و عروسی است. فقط بستگی دارد كه در تاریخ چه گذشته است و مردم چه حالاتی داشته اند و با آن زندگی كرده‌اند. موسیقی ما همه حالات را به نحو احسن دارد. البته ذكر این نكته ضروری است كه هر موسیقی سنتی اصیل نیست ولی اگر اصیل باشد، سنتی است. در طول تاریخ ما سنت‌های متفاوتی ساخته‌ایم و هر نسلی یك سنت ایجاد كرده است اما اصالت چیز دیگری است.
وی اظهارداشت: الان بچه های ما موسیقی سنتی را نمی پذیرند ولی بسیاری از آنها موسیقی اصیل را دوست دارند. البته نبایست جوانان را وادار كنیم تا در موسیقی سنتی‌گیر كنند. آن را احترام می‌گذاریم، نگه می داریم و حفظ می كنیم، اما نوپردازی هم می كنیم و اصالت ها را می توانیم به شكل های مختلف استفاده كنیم و اینكه برخی فكر می‌كنند موسیقی ما غم انگیز است، به دو دلیل است. یكی اینكه در تاریخ چه گذشته است و دیگر اینكه موسیقی ما موسیقی تفكر است و ما را به فكر وا می دارد. برخی فكر می كنند كه این تفكر، غم است. اما ما موسیقی غمگین و شاد داریم و موسیقی ما یكی از موسیقی‌های بسیار غنی است و در هیچ چای جهان پتانسیل موسیقی ما وجود ندارد. اگر همه جای جهان دو گام دارند، ما پنج گام داریم. اما وقتی موسیقی آموزش داده نمی‌شود هنرمندان نیز در این زمینه به نحو احسن تربیت نمی شوند.
شجریان در ادامه درباره فعالیت‌های اخیر پسرش همایون شجریان نیز گفت: او در حال حاضر مشغول تمرین سمفونی شمس و مولانا در قالب اپراست.

# تلفیق شعر نو موسیقی
استاد آواز ایران در ادامه پیرامون تلفیق و تاثیرپذیری موسیقی با شعرنو تصریح كرد: آن چیزی كه برای ما مهم است، مفاهیم درونی است كه در قالب اوزان عروضی یا شعر نو ارائه می شود. آن چه مهم است، آن است كه ما بیان می كنیم. هر دو جای خود را در جامعه ما باز كرده و جایگاه رفیعی دارد و آهنگسازان روی آن كار كرده اند و از نظر من هردوی آنها قابل اعتناست و ما آنها را به كار می گیریم.
شجریان با بیان اینكه ما می فرستیم و گیرنده می گیرد آنچه را ما برایش فرستاده ایم، خوشحالم از اینكه در این راه توانستم نظرات بسیاری را جلب كنم و برایم ارزنده است، درباره بداهه گویی خواننده روی صحنه عنوان داشت: هنر زبان باهم فهمی است. هرچه كه ما از آن آگاهی داشته باشیم، نكات ریز آن را بهتر دریافت می كنیم. بداهه خوانی یا بداهه گویی در صحنه را دیده‌ایم. ارهام صدر از بداهه بسیاری در كارش استفاده می كرد و همین باعث می شد كه هرشب مردم زیادی برای دیدن كارهایش بیایند.
وی ادامه داد: در تئاتر زیاد داشته ایم كسانی را كه بداهه ارائه می كرده‌اند. ارزش كار موسیقی ایران بداهه خوانی است، در حالیكه در جاهای دیگر، متن‌ها همه از قبل مشخص شده اند. در آواز ایرانی لطف در این است كه بداهه دارد و به یك شكل ارائه نمی شود. ارزش كار هنرمند این است كه اگر یك شعر را دوبار سه گام می‌خواند، عین هم نباشد.

# همكاری با علی حاتمی و «دلشدگان»
به گزارش خبرنگار فارس، در بخش دیگری از این مراسم شجریان درباره نحوه همكاریش با مرحوم علی حاتمی در فیلم دلشدگان گفت: حاتمی یك مرد بزرگ در سینمای ایران بوده و هست. وقتی به من پیام دادند كه می خواهند این فیلم را بسازند من در حال اجرای كنسرتهایم در آمریكا بودم و وقتی برگشتم در این رابطه با هم صحبت كردیم، آن را به فال نیك گرفتم. از طرفی حسین علیزاده نیز كه موسیقی این فیلم را نوشته بودند، گفتند اگر تو نیایی من هم آهنگ هایم را از فیلم برمی دارم.
شجریان ادامه داد: گفتم من تا به حال خواننده نبوده ام و تمام سناریو را خواندم و عكس های صحنه را دیدم. دوباره نظر علیزاده و حاتمی را پرسیدم. پرهیز داشتم كه در سینما آواز بخوانم و خاطره خوشی از سینما خواندن نداشتم. قبل از انقلاب روی صدای بازیگری معروف، خواننده معروف دیگری می خواند. تجربه من در این زمینه خوب نبود و گفتم كه من كارم این نیست كه در سینما بخوانم و فرد دیگری در فیلم به جای من لب بزند، ولی كمك می كنم تا شاگردانم در فیلم بخوانند. ولی آنها قبول نكردند. به سختی خودم را راضی كردم كه در این فیلم بخوانم و گفتم كه به یك شرط می خوانم و آن این است كه اعلام شود من به صورت افتخاری این كار را می كنم و دیگران فكر نكنند من خواننده فیلم شده ام و می خواهم با این كار كسب درآمد كنم.
وی با بیان اینكه زمانی هم كه قصد داشتم این موسیقی را در دل آواز منتشر كنم، آن را از آقای حاتمی خریدم، افزود: وقتی سناریوی فیلم دلشدگان را خواندم، شعرها را انتخاب كردم و متوجه شدم برخی از صحنه ها، صحنه هایی نیست كه در استودیو بخوانم. روزی یك ضبط صوت پرتابل داشتم، آن را برداشتم و به كوه های پونك رفتم و آنجا خواندم و آوردم كه آقای علیزاده روی بخشی از آنها ساز زد و چند تا هم بدون ساز بود.

# یاد مشیری
شجریان تصریح كرد: جا دارد كه اینجا یادی كنم از روان شاد فریدون مشیری كه وقت بسیاری برای این فیلم گذاشت و برای هر تكه آهنگ یك شعر می نوشت و ما برای هر بیت و مصرعی از آن با هم هماهنگ می كردیم. البته فیلم دلشدگان مثله شد. آنچه كه شما دیدید، فیلمی نبود كه حاتمی تهیه كرده بود. آن قدر از فیلم درآورده بودند كه تمام ارتباطات فیلم درآمده بود و یك چیز بی سر و تهی شده بود.

# خلوص و فن در اذان مؤذن‌زاده
آخرین سوالی كه در شانزدهمین نشست تخصصی انجمن بازیگران ایران عنوان شد، درباره اذان مرحوم موذن زاده اردبیلی و پیوند عمیق آن با موسیقی ایرانی و مردم ایران بود كه شجریان دراین باره اظهار داشت: خصوصیت این اذان این است كه در بیات ترك گفته شده و این سبك همیشه پیام می‌دهد. قدیم ترها چاووش خوان‌ها برای كسانی كه از مكه یا كربلا می‌آمدند، بیات ترك می‌خواندند كه نوید می دهد و آگاه می‌كند. انتخاب خوبی بوده كه این اذان در بیات ترك گفته شده و مدام به شما نوید می‌دهد. خیلی هم با خلوص خوانده شده كه این مساله بی تاثیر نیست و من بیشتر از 60 سال است كه این اذان را شنیده‌ام. آن قدر این اذان را شنیده ایم كه با آن زندگی كرده ایم و با جان ما پیوند خورده است.
در انتهای این مراسم لوح یادبود خانه سینما از سوی محمد سریر به محمدرضا شجریان اهدا شد.
از جمله هنرمندانی كه در این مراسم بودند، می توان به محمد سریر، داوود رشیدی، علی ده كردی، فاطمه معتمد آریا، مهتاب كرامتی، هما روستا، بیژن امكانیان، فرامرز روشنایی، مریم معترف، آتش تقی پور، ستاره اسكندری، ناصر ممدوح، رضا فیاضی، فریده سپاه منصور، كیهان ملكی، محمدصادق آذین، علی اوسیوند، فرهاد توحیدی، رضا عطاران، اصغر بیچاره، حسن پورشیرازی، شهره لرستانی، فریبا كوثری و ... اشاره كرد.