شیعر و شاعیری به‌رزه‌ژنێک به ناوی مه‌ستووره کوردستانی

[behnam5555]

شیعر و شاعیری به‌رزه‌ژنێک به ناوی مه‌ستووره کوردستانی ( 1 )

شه‌هلا ده‌باغی
لە دیمانە وەرگیراوە

پرۆفیسۆر ئێباویت براتسترۆم ‌و نووسه‌ر و توێژه‌ر بیرگیتا سوانبه‌ری، له کتێبی سه‌د‌ ژنی نووسه‌ر به‌رگی 1 (1995)، دا ‏باس له‌وه ده‌که‌ن که له 1800-کاندا، جه‌سته ‌و فیزیکی ژن، وا ده‌بیندرا که به‌که‌ڵکی کاری فکری ‌و ڕۆشنبیری نایه‌ت. ‏مێرد به‌هۆی یاساوه ده‌یتوانی پێش به‌ چاپکردنی به‌رهه‌مه‌کانی خێزانی بگرێت‌. ئه‌گه‌ر خێزانی پیاوێک له مه‌یدانه ‏گشتییه‌كاندا چالاک با و به ئاشکرا نووسینی هه‌با، ئه‌وه ده‌بوو به مایه‌ی ئازار بۆ پیاوه‌که (ل. 9-10). ئاخۆ ده‌بێ ‏هه‌لومه‌رجی ژنێکی شاعیری کورد له سه‌ده‌ی 18دا چۆن بووبێ؟
‏
له‌ سه‌رده‌مانی سه‌رهه‌ڵدانی ده‌ورانی مۆدێرنی ئه‌وروپادا، له‌ وڵاتێک به ناوی کوردستان و له بنه‌ماڵه‌یه‌کی ‏ده‌سه‌ڵاتداردا، مه‌ستووره، به خوڵقاندنی شیعر، به‌ به‌کارهێنانی دوو زمانی کوردی و فارسی و شێوازی کلاسیک و ‏که‌ڵکوه‌رگرتن له میتۆلۆگی، باس له مه‌شغه‌ڵه‌کانی فکری خۆی ده‌کات و ته‌جربه‌کانی ژنێکی کورد و خه‌می نه‌هاتی ‏ده‌سه‌ڵاتی کوردمان له سه‌رده‌می خۆیدا، وێڕای هه‌ستێکی به‌سوز، بۆ ده‌گێڕێته‌وه. بابه‌تی سه‌ره‌کی شیعری ‏ماه‌شه‌ره‌ف‌خانم، وه‌ک هه‌موو شاعیرانی کلاسیکی‌تر، ئه‌وین و فیر‌اقه. باسێکی ئه‌به‌دی بۆ ئینسانێکی فانی که ته‌نیا ‏ساتێک له‌م جیهانه‌دا دێت و ده‌ڕوات.
‏
ئێمه ده‌زانین که به‌هۆی نه‌بوونی ‌سه‌نته‌رێکی ئاکادێمی له سه‌ده‌کانی پێشوو له کوردستاندا، به‌رهه‌مه ئه‌ده‌بییه‌كان ‏زیاتر له بنه‌ماڵه‌ی میران‌، خانه‌قا ‌و مزگه‌وته‌کاندا هه‌ڵده‌گیرا که مه‌کۆی پیاوانی خوێنده‌وار و شاعیر بوون. ئه‌گه‌ر ‏میرنشینێک که‌وتبا به‌ر غه‌زه‌بی میری مه‌رکه‌زی، ئه‌وا به‌رهه‌مه‌کانی نوسه‌رانی ئه‌و ناوچه‌یه‌ش ده‌که‌وته‌ به‌ر شاڵاوی ‏نه‌مان. من هیچ گومانم له‌وه‌دا نییه که زۆر به‌رهه‌م، هه‌ر به‌م هۆیه‌وه، له‌ناوچوون. له هه‌لومه‌رجێکی ئاوادا پاراستن و ‏ئینتیقالدانی/ گواستنه‌وه‌ی میراتی که‌لتوری کارێکی دژواره‌. ئه‌گه‌ر نووسه‌رانی پیاو شانسی ئه‌وه‌یان بووبێ که له ڕێگای ‏مزگه‌وت و چایخانه‌کانه‌وه به‌رهه‌مه‌کانی خۆیان بخه‌نه‌ سه‌ر زاران، ئه‌وه شانسی ژنانی شاعیر زۆر که‌متر بووه و دیاره ‏که ئه‌م سه‌ختییه چه‌ندقات بووه.
‏
کاتێک بۆ نووسینی ئه‌م کاره‌ چاوم له کتێبه قه‌دیمییه‌كانی مێژووی ئه‌ده‌بی کوردی کرد، بۆوێنه مێژووی ئه‌ده‌بی کوردی ‏مامۆستا عه‌لائه‌دین سجادی (1952)، ناوی هیچ ژنێکی شاعیر و نووسه‌رم به‌دی نه‌کرد. به‌ڵام له کتێبه‌ تازه‌کاندا که ‏باسی مێژووی ئه‌ده‌بی کورد ده‌که‌ن، ناوی چه‌ندین ژنی شاعیر و نووسه‌ر هاتوون. باسه‌کانیش زیاتر له چه‌ند وشه‌ ده‌ر ‏باره‌ی بیۆگرافی ئه‌وان تێناپه‌ڕێت، که هه‌ڵبه‌ته ده‌بێ بگوترێ که ئه‌و کارانه‌ش تا ئێستا هه‌ر حاسڵی کاری پیاوانی ‏توێژه‌ر بوون.
‏
ئه‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی که من تا ئێستا ده‌رباره‌ی مه‌ستووره دیتوومن، زیاتر باسی بنه‌ماڵه ‌و مێژووی ئه‌رده‌ڵان ده‌که‌ن که ‏هه‌ڵبه‌ته هۆیه‌کی سه‌ره‌کی بوون بۆ به‌ره‌وپێشچوونی ئه‌ده‌بی کوردی له سه‌رده‌می خۆیاندا، به‌ڵام جێگای ‏هه‌ڵسه‌نگاندنێکی ئه‌ده‌بی شیعره‌کانی مه‌ستووره‌یان تێدا به‌تاڵه. به‌خۆشییه‌وه له ساڵانی ڕابردوودا چه‌ند هه‌نگاوێک بۆ ‏لێکۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر شیعره‌کانی مه‌ستووره و که‌سانی تر هه‌ڵگیراوه.‏
مه‌به‌ستی من له‌م‌ ‌لێکۆڵینه‌وه‌یه، ئه‌وه‌‌یه که بتوانم دونیای شیعری مه‌ستووره له‌ژێر ڕووناکایی ئه‌ده‌بیدا ببینم، نه‌ک ‏دیتنی مه‌ستووره وه‌ک مێژوو‌نووسێک یان خێزانی فه‌رمانڕه‌وایه‌ک. بۆچوونی سه‌ره‌کی من له‌و کاره‌دا ئه‌وه‌یه که خوڵقاندن ‏ده‌بێته‌ هۆی ڕه‌هایی ‌و ئاسوده‌یی ڕۆح. من له‌م وتاره‌دا له هێنانه‌گۆڕی بیوگرافی - به درێژی - خۆده‌پارێزم، به‌ڵام ئه‌و ‏فاکته‌ره‌ که پێی ده‌گوترێ ڕه‌چه‌ڵه‌‌ک ناسی، واته ‏genealogi، خۆبه‌خۆ دێته ناو باسکه. بۆ ئه‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ له‌ چه‌ند ‏سه‌رچاوه که‌ڵک وه‌رگیراوه‌ که بریتین له "مێژووی ئه‌رده‌ڵان" ‌و "دیوانی مه‌ستووره".
‏
هه‌ڵسه‌نگاندنیدونیای شیعری مه‌ستووره

مه‌ستووره‌ کوردستانی له بنه‌ماڵه‌یه‌کی زانا و به‌توانادا له‌دایکبووه که ئه‌وه‌ش هه‌ل و ئیمکاناتێکی بۆ ده‌ڕه‌خسێندرێت که ‏ژنانی‌تری جیلی مه‌ستووره لێی بێبه‌ش بوون؛ بنه‌ماڵه‌یه‌کی ده‌سه‌ڵاتدار که ده‌بێته مه‌کۆی شاعیران و نوخته‌یه‌ک بۆ ‏بڕیاردانی سیاسی له ناوچه‌ی فه‌رمانڕه‌وایی ئه‌رده‌ڵاندا. باوکی مه‌ستووره، ابوالحسن بیگ قادری، ئینسانێکی به‌هه‌ست و ‏به‌دانش بووه که په‌ڕ و باڵدانی لایه‌نی هه‌ست و فکری کچه‌که‌ی زۆر بۆ گرینگ بووه. دواتریش که مه‌ستووره ده‌بێته ‏خێزانی خه‌سره‌وخانی ئه‌رده‌ڵان، هه‌ر شانسی ئه‌وه‌ی بووه که له شیعر و کتێب دانه‌بڕێت و خه‌سره‌وخان پاڵپشتی ‏شاعیربوونی مه‌ستووره بووه و پێکه‌وه شه‌ڕه‌شیعریان کردووه (دیوانی مه‌ستووره، ل. 12).
‏
مه‌ستووره له‌لای باوکی، ابوالحسن بیگ قادری، ده‌رسی به زمانی کوردی، عه‌ره‌بی ‌و فارسی خوێندووه و شاعیرانی ‏کلاسیک، قورئان و به‌رهه‌مه‌کانی سه‌رده‌می خۆی به‌سه‌رکردۆته‌وه. له‌گه‌ڵ "فقه"، مه‌سیحییه‌ت و میتۆلۆژی ‏که‌لتوره‌کانی‌تردا ئاشنا بووه.
‏
میرزا شکرالله سنندجی فخرالکتاب (1275-1340) له کتێبی تحفه ناصری دا باس له مه‌ستووره‌ ده‌کا و ده‌ڵێ که له ‏بنه‌ماڵه‌‌که‌یاندا کچێک هه‌یه که ئامۆزایه‌تی‌ و ناوی ماه‌شه‌‌ره‌‌ف‌خانم، "متخلص به مه‌ستووره"‌یه و نزیکه‌ی بیست هه‌زار ‏به‌یت، شیعر، غه‌زه‌ڵ و قه‌سیده‌ی هه‌یه. مه‌ستووره 44 ساڵ ژیاوه‌ و خێزانی والی ئه‌رده‌ڵان خه‌سروخان مه‌شهوور به ‏‏"ناکام" بوو (دیوانی مه‌ستووره، ل. 14).
‏
سه‌ره‌ڕای ئه‌وه که مه‌ستووره له بنه‌ماڵه‌یه‌کی ده‌وڵه‌مه‌ند ‌و ده‌سه‌ڵاتدار بووه، به‌ڵام ده‌کرێ بڵێین ڕۆحی مه‌ستووره ‏زیندانی بووه. بۆ چاره‌سه‌رکردنی گرفتێکی بنه‌ماڵه‌یی، مه‌ستووره ده‌درێته خانی ئه‌رده‌ڵان که ژن و منداڵی بووه. ئاخۆ ‏هه‌وێداری چۆن کارده‌کاته‌ سه‌ر هه‌ست و نه‌ستی ژنێکی شاعیر؟ ژیان له‌ناو قه‌سرێکی پڕ له یاسا و ڕێسادا، به‌بێ ئازادی ‏ڕۆژانه‌، چۆن بیر و فکری ئه‌و شاعیره فۆرموله ده‌کا؟ هه‌روه‌ها ده‌گوترێ که مه‌ستووره په‌یڕه‌وی مه‌كته‌بی شیعه بووه که ‏ئه‌مه‌ش له چه‌نده‌‌ها غه‌زه‌ل خۆی نیشانده‌دا:

هر کس که ز صدق بنده‌اش سد
بر جمله شهانش افتخار است
‏"مستوره" ز غم منال زیرا
مولای تو شیر کردگار است