کرد در تومار ارمنيها

[behnam5555]

کرد در تومار ارمنيها

دورة بعد از جنگ جهانی اول (1914 ـ 1918) براي همة اقوام خاورميانه، فارس، عرب، ارمنی، ترک و کرد، دوره اي بسيار مهم و تاریخی به شمار می آید، به ویژه برای ملت محروم و زیردست و ستمدیده کرد که در این دوره سرزمینش مقطعی بسیار آشفته و سرشار از تراژدی و حوادث ناگوار را سپری می کرد.
در این دوره بود ـ یعنی به دنبال به پایان رسیدن جنگ جهانی اول ـ که کردستان دگرباره به شیوه ای نوین تقسیم گشته و نقشة سیاسی ـ جغرافیایی تازه ای بر آن تحمیل شد.
هر یک از اقوام عرب، ترک، فارس و ارمن در این دوره چه در سرزمین خویش و چه در خارج از میهنشان (در آمریکا، لندن، پاریس و لهستان) هر کدام صاحب چندین بولتن ـ تومار و نشریة ملی ویژة خویش بودند که تمامی اخبار و حوادث و رویدادها و اسناد و حقایق تاریخی پیرامون فعالیتهای فرهنگی و سیاسی سرزمین خویش را در این تومار [و نشریه]ها حفظ کرده اند.
ولی کردها بر خلاف این ملتها جز چند روزنامه از هم پاشیده به این سوی که در این دوره و تحت نظارت و سانسور این دولتها منتشر نموده اند ـ که آن هم متأسفانه امروزه به ندرت نسخه هایی چند از آنها یافت می شود ـ دیگر هیچ تومار و نشریة مستقل آنچنانی نداشته اند تا امروز تاریخنگاران و پژوهندگان کرد بتوانند برای پژوهش در حیات سیاسی کرد و نیز برای بازسازی حیات روشنفکری و اجتماعی این مردم در این دوره کردها از آن بهره جویند. یکی از منابع مهم و ارزشمند برای پژوهش در مورد جنبش سیاسی کرد و نیز برای بازسازی حیات روشنفکری و اجتماعی این مردم در این دوره، تومار و نشریات ارمنی و ترکی می باشند. چون این دو ملت در این دوره ارتباط سیاسی، اجتماعی و روشنفکری مستقیمی با ملت کرد داشته اند. در اینجا ذکر این نکته نیز ضروری است که آموختن زبان ارمنی و ترجمه از زبان ارمنی خدمتی است بسیار بزرگ و ارزنده به تاریخ ملتمان.
تومار (Bulletin Armenien) که تومار سیاسی ـ اجتماعی ارامنه بوده، به شیوة مجله و چندین بار در فاصلة سالهای (1919 ـ 1924) به زبان فرانسه در پاریس منتشر شده است، برای پژوهشگران کرد منبع بسیار مهم و ارزنده به شمار می آید.
پژوهشگران کرد می توانند آگاهیها و اسناد و وقایع تاریخی بیشماری را در مورد زندگی و جنبش ملت کرد در این دوره از لابه لای آنها بیرون بکشند.
صفحات درخشان این تومار ارمنی پرتوهای درخشان تازه ای را از زاویة دید ویژة ارامنه بر حیات تاریک جنبش سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگی کردها در این دوره خواهد افکند.
در اینجا سعی بر این بوده بخشهایی از این متون نایاب را از زبان فرانسوی به کردی باز درآوریم بدان امید که سودمند و مفید واقع شوند.
لازم است به این نکته نیز اشارت داشته باشیم که ارامنه در تمامی منابع و متون [خویش] به شیوه ای بسیار گسترده و دردمندانه موضوع حوادث و وقایع ناگوار قتل عام خویش به دست کردهای مزدور «سلطان عبدالحمید» را تکرار می کنند.

برای همین در این ترجمه، خود را از ترجمة پاراگرافهای این مسأله بدور داشته و کوشش نموده ایم بیشتر بخشهای سودمندی را به ترجمه باز درآوریم که تاکنون از آنها در جایی دیگر سخن به میان نیامده باشد. (م، ح).

توطئه ترکها در ارمنستان: طبق تازه ترین اخباری که از منبعي موثق دریافت داشته ایم، کردها بنا به درخواست رؤسای «ترکهای جوان» برای ورود به خاک ارمنستان در مرزهای ایران و قفقاز در تحرک و جنب وجوش بسیار گرم و پر شوری هستند. هدف اصلی از این مهاجرت این بوده که جمعیت کردها را در خاک ارمنستان افزایش دهند، نیز هدف دیگر آن است تا ارامنه ای را که امروزه در سرزمین فارس و قفقاز پناهنده هستند و خواهان بازگشت به میهن خویش می باشند در سختی و فشار قرار دهند (. . .) البته این توطئه کثیف با تدبیر کمیتة «ترکهای جوان» انجام می شود که امروزه در مناطق جنوبی دارای قدرت و نفوذ بسیاری می باشند. عشیرة «جلالی »ها که تعدادشان هزار خانوار می باشد و از نواحی و مناطق فارس آمده اند، از هم اکنون بار و اثاثیة خویش را در چند روستای متروک شدة حاشیة شهر وان گسترده اند.
عشيرة «عروسانلی» ناحیة «آلان» در سرزمین فارس نیز که اکنون تحت سلطة خان ماکو می باشند، باروبنة خویش را به روستاهای منطقة «آرژاک« و « قره کونیس » در اطراف شهر وان آورده و رحل اقامت افکنده اند.
«سمکو» رئیس سیصد خانواری است که در فاصلة سالهای «1914 ـ 1918» دست به قتل عام ارامنه و نسطوریهای ساکن منطقة «دیلمان» زده.
وی مدتی بود که خویش را از ناحیة «سلماس» سرزمین فارس عقب کشیده، با عشیرة خود و صد خانوار عشیرة «گرالی» پای به ارمنستان نهاده و خود را برای حرکت به سوی وان آماده می کند.
عشیرة دیگر کرد «عثمان بیگ» یار دیرین و رفیق «جودت» همان کسی که هزاران ارمنی و نسطوری را در شهر «سرای» به خاک و خون کشید، امروزه از سوی رژیم ترکیه قدرت یافته تا عشیره اش را از شهر «قونیه» به منطقه وان بکوچاند. البته رژیم استانبول برای انجام این توطئه، همه وسایل مورد نیاز و ضروری را در اختیار رئیس عشیره های کرد قرار داده تا توطئه با شتاب و نیرنگ بیشتری انجام شود و ضمناً راه را بر صدها هزار ارمنی آوارة سرزمین قفقاز بسته تا دگرباره نتوانند به زادگاه خویش باز گردند.

Bulletin Armenien N.1:15 juillet 1919
p.4. paris

انتشار قانون مشروعیت مهاجرت ترکها و کردها به سوی ارمنستان از جانب رژیم ترکیه:
جنب وجوش مهاجرت کردها و ترکها به سوی ارمنستان به شیوة نقشه ای از پیش طراحی شده همچنان ادامه دارد، بازگشت ارامنة پراکنده در سرزمین فارس و قفقاز به سوی زادگاه خویش، از سوی نیروهای مسلح ترکیه که در وجب وجب مرزها مستقر شده اند ممنوع گردیده است.
از سوی دیگر رژیم ترکیه برای کوچانیدن جمعی کردهای آذربایجان سرزمین فارس و قفقاز و برای اشتغال زادگاه متروک ارمنیها، همواره مشغول اندیشة توطئه چینی می باشد. (. . .)

Bulletin Armenien N.1:15 juillet 1919 p.4. paris

مهاجرت کردها و ترکها:

طبق گزارش روزنامه های استانبول، هجوم کردها و ترکها به سوی سرزمین ارمنستان به شیوه ای بسیار سخت همچنان ادامه دارد. (. . .) سمکو رئیس عشیره ای سیصد خانواری است که قبلاً چندین بار در منطقه «دیلمانلی» دست به قتل عام ارامنه و آشوریها زده بود، اکنون با عشیرة خویش و عشیرة «گردانلی» به ارمنستان آمده و به سوی وان در راهند.

همة این کارها توسط «جودت بیگ» نمایندة والی شهر وان و دوستش «حیدربگ» انجام می شود (. . .).

Bulletin Armenien N.6:3 sept.:15 juillet 1919 p.3. paris

خبر کوتاه:
اخبار و حوادث اطراف و اکناف شهرهای کردستان به رژیم ترکیه رسیده است: به رژیم خبر داده اند که کردها اکنون مشغول مجهز نمودن خویش به سلاح بوده و بسیار سخت به جوش آمده اند. این تحرکها و فعالیتهای اکراد، صدان ترک را به بیم و هراس واداشته است.

Bulletin Armenien N.14:30 janv 1920 p.8. paris

جنگ کرد و ارمنی: در نامه ای که شریف پاشا در روز هشتم مارس در روزنامة «Lematin» منتشر نمود.
و همچنین مقاله ای که در روز دهم مارس در روزنامة «Temps» انتشار داده است.

اشتباهاتی مشاهده می شود که ما در اینجا وظیفة خویش دانسته آنها را نشتر قلمی بزنیم. ژنرال نوشته بود که بعد از آتش بس و توقف جنگ با امپراطوری عثمانی، میهن کردها تماماً تبدیل به شکارگاه و میدان تاخت وتاز گشته و سازمان های سیاسی ارمنیها و هم بعضی از قدرتهای هم پیمان چشم طمع به آن دوخته اند. این ادعا هیچ پایه و اساس حقیقی نداشته و آن هیأت ارمنی هم که در کنفرانس آشتی با نام ارمن شرکت نموده بود، در بیان نامة خویش درخواست هیچ خاک و زمین آنچنانی را نکرده بود که متعلق به کردها باشد.
ارمنی ها حتی هرگز به خود اجازه نداده اند که بگویند:
«کردستان تنها اصطلاحی جغرافیایی و تازه ساخته شده است.»، بلکه همواره به این اعتراف داشته اند که سرزمین کردها واقعاً در کنار ارمنستان وجود داشته و دارد.
قرنهاست که در این سرزمین قومی زندگی می کند که همچون ارمنیها از نژاد پاک آريايي بوده و ما هم احساس می کنیم که به ما نزدیکتر هستند تا ترکها. ولی باید گفت که بخشی از سرزمینشان توسط ارمنیهای دورة باستان، آباد شده است. متأسفانه کردها از دورة «گزنفون» که از کردستان و ارمنستان گذر کرده بود، تا به حال نتوانسته اند همگام با تمدن به پیش بروند و آداب و سنن کوهی و اولیة خویش را همچنان حفظ نموده اند.
ارمنیها در قرن نوزدهم برای گسترش فرهنگ و روشنفکری در کردستان تلاشهای چشمگیری نموده و سعی کرده اند که حس میهن دوستی کردها را برانگیخته و مزة روشنفکری را بر زبانشان شیرین تر نمایند.
ولی افسوس که همة تلاشهای ما بر باد رفته است. چرا که دستگاه حکومتی رژیم ترک همیشه مشکلات و موانع بیشماری را بر سر راه ما نهاده و همواره خواهان آن بوده که کردها را از این راه منحرف نموده و آنها را در باتلاق سیه روزی روشنفکری و اقتصادی نگه دارد. این کارها بیشتر و به ویژه تحت قدرت و فرمانروایی سلطان عبدالحمید که در میان کردها نفوذ بسیار داشته و آنها را بر ضد ارمنیها شورانیده ـ صورت پذیرفته است ( . . .)
( . . .) هیأت مـــــا در پاسخ بـــه «خـــانــة ملـــی کردها ـ

(kurd clup national) ـ در استانبول، موافقت خویش را برای امضا نمودن پیمان نامه ای با شریف پاشا در قبال به انجام رسانیدن خواسته های روا و پذیرفته شدة قوم کرد اعلام داشته، تا کردها بتوانند با آزادی بیشتری سرزمین خویش را بنیاد نهند.
بسیار عجیب است که شریف پاشا ما ارمنی ها را متهم به این نموده که گویا وجود قوم کرد و سرزمینشان را پایمال نموده ایم (. . .)
(. . .) اگر انجمن کنفرانس همچون ژنرال شریف پاشا ـ که معتقد است باید کردستان به دو قسمت تقسیم و هر قسمت از آن زیر سلطة یکی از هم پیمانان باشد ـ بیاندیشد و حکم صادر نماید در این صورت نباید این کار به زیان ارمنیها تمام شود و (. . .)
هم کیش و آیین بودن کردها و ترکها به هیچ شیوه ای شایسته آن نیست که شریف پاشا خودمختاری کردها را تحت سرپرستی و قیومیت ترکیه بهتر و نیک تر از دیگران بداند، چرا که پیداست این نوع خودمختاری دامی بیش نیست. عربها و آلبانیابیها برای بدست آوردن استقلال سیاسی خویش قیام نمودند، یعنی برای جدایی تمام و کمال خویش از سلطة امپراطوری عثمانی.
مسأله آیین، ارتباط بسیار کمی با استقلال ملی و آزادی دارد. قیام قوم ارمن قیامی آیینی نیست، بلکه تنها هدف آن بوده که ما ارمنیها هم به استقلال ملی خویش برسیم.
به همین دلیل بعد از این که اسقلال اقوام مسلمان، همچون آلبانیايي ها و عربها را تبریک گفتیم، نیز به همان شیوه و با دلگرمی بیشتر به استقبال فراخون کردها رفته تا با آنها نیز همکاری کنیم (. . .) ما چنین احساس می کنیم که دو مقاله [مذکور] شریف پاشا هیچ گونه سنخیتی با افکار و اندیشة این میهن دوستان کرد ـ که در استانبول خانة ملی کرد را بنیان نهاده اند ـ نداشته است.
به همین خاطر این میهن دوستان کرد «خانة ملی کرد» راهی جدا را در پیش گرفته و حتی مدتی قبل شرکت در انتخابات پارلمانی ترکیه را تحریم کرده بودند. ما امیدواریم که کردها همواره در راه قیام جدایی طلبانه و آزادی خواهانة خویش شجاع و پایدار باشند.

Bulletin Armenien N.18_ 19 _ 20 _ 30 AVril 1920 p.4. paris

افشای چند راز از سوی فرماندة ویژه. از روزنامة «Vertchine» ارمنی مورخة 27/2/1920 گرفته شده است.
در نامه ای که در روزنامة «Alemdar» منتشر شده است، «غالب بیگ» فرماندة ویژة «شریف پاشا» اعلام نموده که چون شریف پاشا در اندیشة درخواست تأسیس یک حکومت کردی می باشد تا با این درخواست موانع و مشکلاتی را بر سر راه خواسته های ارامنه بوجود آورده و نیز به بهانة ناتوانی کردها در اداره کردن سرزمینشان آنها را از سر راه برداسته و آنها هم بتوانند همچون ارامنه در کنفرانس آشتی حضور داشته باشند، وی توانسته توافق «بوگوس پاشا» را حاصل نموده و پیمان نامه ای را به وسیلة وی به امضاء برساند. بی گمان این کار شریف پاشا موفقیتی دیپلماسی به شمار می آید (. . .) غالب بیگ ادامه می دهد:
این پیش قدم شدن میهن دوستانة شریف پاشا در کنفرانس آشتی آشکارا روشن ساخت که اراضیی را که ارامنه خواهان آن بودند، به هیچ وجه جزو سرزمین ارمن نبوده، بلکه جزو کردستان می باشند. همچنین شر یف پاشا چند نامه ای را برای رئیس عشیره های کرد به جمعیت تعالی کرد فرستاده و به آنها اعلام نموده که وی از هم اکنون همة اهداف سیاسی خارج از میهن را که به او سپرده شده است به انجام رسانیده است. اکنون ـ دیگر ـ به نظر او ـ اقتدار و سربلندی مردم کرد در این است که به ترکیه بپیوندند. لازم است که کردستان استقلال اداری خویش را بدست آورده، اما از لحاظ دیپلماسی همیشه تحت نظر ترکیه باشد. غالب بیگ خود شخصاً این نامه ها را به «جمعیت تعالی کرد ـ VnionTealiKurd» در استانبول رسانیده و اکنون منتظر جوابشان مانده است. گفته می شود اگر پیشنهادات «شریف پاشا» پذیرفته نشوند، شریف پاشا استعفای خویش را اعلام خواهد نمود و دیگر راضی نخواهد شد تا نمایندة هیأت کردها در کنفرانس آشتی پاریس باشد.

Bulletin Armenien 30 mars _ 15 _ 30 AVril 1920

نظریات چند تن از کردها: جناب «اکرم جمیل پاشا» یکی از اعضای کمیتة مرکزی جمعیت تعالی کرد که از سازمانهای بسیار قدرتمند و برجستة کرد می باشد، این اطلاعیه را در تاریخ 18/2/1920 به روزنامة «جاگادامارد» سپرده است:
عدة چشمگیری از کردها، با غیرت و رشادتی بی مثال و ستودنی خواهان ادارة امور خویش هستند. ترکها هم مرتباً تلگرامهای داخلی را به ولایات کردنشین ارسال می دارند. از آن جا که همه تلگرامها دروغ می باشند کردها هیچ گونه ارزشی برای آنها قایل نشده اند. آیا ترکها عضو حزب ملی اعلام نکرده بودند که ارامنه هم بدون حامی در ولایتهای غربی به کردها پیوسته اند؟ این نوع فراخوانی، دروغی بیش نیست، جهان بسیار خوب به این ظلم و ستم هایی که در حق ملل ارمن و کرد روا داشته می شود آگاه است.
کردها هم از بیدادگری و ظلم بی بهره نبوده اند. ما نیز مانند ارامنه کوچانده شده، قتل عام گشته و آسیب و خسارتهای فراوانی را متحمل شده ایم.
در زمان جنگ خسارتهای بیشماری را پذیرا شده ایم، مسؤل تمامی این قتل عام و ویرانگریها «مصطفی کمال» رئیس جنبش ناسیونالیزم ترک می باشد. «طلعت پاشا» و «انورپاشا» ارامنه، آشوریها و یونانیها، «جمال پاشا» عربها و «مصطفی کمال» هم ما اکراد را به روزگار سیاه نشانیده اند. «شریف پاشا» در آغاز نمایندة «جمعیت تعالی کرد» بود، یعنی نمایندة مهمترین نهاد سیاسی کردها. بعد از این نیز بار دیگر از سوی حزب ناسیونالیزم کرد که در این اواخر تأسیس گشته به این سمت نائل آمده است. می توان گفت که پیام شریف پاشا انعکاس گسترده ای داشته و جهت گیریهای وی در کنگرة ملی کردها که دو ماه پیش در شهر «ماردین» برگذار شد کاری بسیار قهرمانانه قلمداد شده است.
در کنگرة ملی کرد که در شهر ماردین برگذار شد همگی توافق خویش را برای نماینده بودن شریف پاشا اعلام داشته و دو باره اطمینان و باور خویش را به وی اعلام نمودند.
در اینجا برای اینکه ثابت نماییم ما کردها هم حق آزادی داریم، اعلام می دارم که ترکها به هیچ شیوه ای کردها را فریب نداده و کردستان بنا به تمایل خویش، خود را به ترکیه پیوند زده است.
کردها به دلیل سنی بودنشان به کمک «سلطان سلیم» عثمانی شتافته واو را در فتح و پیروزی بغداد یاری رساندند.
«ادریس بتلیسی» یکی از اکراد قدرتمند آن دوره، وقتی از بغداد بازگشت به سلطان سلیم اعلام نمود که کردها خواهان آنند که به ترکیه ملحق شوند.

از آن به بعد کردستان در راه پیوستن به ترکیه با هیچ موانع و مشکلی روبرو نشد. روح کردها به خاطر ظلم و ستم بی شمار ترکها سرشار از خشم و کینه است.
این خشم و کینه ها در ترانه های فولکلوریمان تجلی یافته و جنگ وستیز ترکها و کردها را به تصویر می کشند. ترکها در این آوازها به باد تمسخر گرفته می شوند و این نشان دهندة آن است که ترکها جز تاراج مال مردم و ظلم وستم فراوان به هیچ چیز دیگری نمی اندیشند. ترانه ها و آوازهای معاصرمان هم از شرارتهای امروزة رژیم ترکیه، قدرت و سلطه خواهی والیها، دزدی و ناجوانمردی و تحمیل باج و سرانه و . . . سخن می دارند. زبان ترکی به اندازة زبان چینی عجیب و غریب است، عوام و کشاورزان کرد به هیچ وجه ترکی بلد نیستند، تنها کردهای ساکن شهرها ترکی را می فهمند.
بعد از جروبحث های فراوانی که در پارلمان ترکیه صورت گرفت، «عبدالقادر افندی» سناتور کرد این اطلاعیه را به چند روزنامه سپرده بود؛ «ارامنه در کنفرانس آشتی خواهان تمامی شش ولایت شرقی بوده، به همین خاطر ما کردها به کنفرانس آشتی آمده تا ثابت نماییم که ما هم ـ به خاطر اینکه بخش بزرگ و گسترده ای از این ولایات را تشکیل می دهیم ـ خواهان آنیم که هیأت ویژه ای به این ولایات اعزام شود تا تحقیقی وسیع و کلی دربارة آمار ساکنین کرد و ارمن صورت پذیرد. «بوگوس نوبار پاشا» موافقت خویش را برای اعزام این هیأت اعلام داشته و همچنین متعهد گشته که دیگر علیه کردها تبلیغ ننمایند».
«در مورد شریف پاشا باید گفت که او بی گمان نمایندة جمعیت تعالی کردهاست. این جمعیت نماد احساسات میهن دوستانة ماست و شریف پاشا هم می تواند در آنجا با اختیارات تام به عنوان نمایندة کردها تصمیم گیری نماید».
«ما درخواست خودمختاری تمامی پنج ولایتی را نموده ایم که در شرق ترکیه کردها در آن زندگی می کنند. ما متعهد می شویم که در راه پیشرفت و ترقی سرزمینمان به سوی تمدن،گامهای اساسی برداریم، که این مهم با قدرت و توانایی شخصیتهای آزموده و بهره مند ملتمان تحقق خواهد پذیرفت.
بی گمان ترکها هم می توانند در حکومت مشارکت نمایند، ولی اتکا به نقاط ضعف ملی (اکراد) یعنی سرسپردگی به ارامنه، جهت گیریی بی اساس و مایه یأس و پشیمانی خواهد بود».


(م ـ ح)
Bulletin Armenien .30 mars _ 15 _ 30 Avril 1920 p.4 _ 5
Bulletin Ar menien _ N.1.cjuill _ 1919 M25
cJuillet1920)paris.

منبع: زصأي ناو زبپ، [کؤمةپة وتارصکي دانسقةي کوردناسي]
دوکتور فةرهاد ثيرباپ، ضاثي يةکةم، سلصماني، سةردةم 1999

دکتر فرهاد پيربال

ترجمه: مهرداد راميدي نيا