طنز يا كمدي؟ مساله اين است

[LP Girl]

پاسخ به توقع خنديدن يكي از مهم‌ترين چالش هايي است كه در سالهاي اخير سازندگان آثار طنز با آن روبه‌رو هستند
طنز يا كمدي؟ مساله اين است

كمدي بايد مخاطب را بخنداند... كمدي بايد لبخند بر لب بيننده بنشاند... گاهي بايد بخنداند، گاهي بايد بگرياند... و...» اينها برخي از گفته‌هاي سازندگان سريال‌هاي طنز تلويزيوني است كه در چند سال اخير، آثار آنها از تلويزيون پخش شده يا در حال پخش است.

با همه اينها با نگاهي به سريال‌هاي كمدي كه در حال پخش هستند يا مثلا در نوروز امسال از شبكه‌هاي مختلف تلويزيون به نمايش درآمدند و با نگاه به آمار تقريبي و ميزان انعكاس آنها در ميان مردم، مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه مخاطبان آثار طنز و كمدي واقعا توقع خنديدن از اين آثار را دارند و اصلا به تماشاي اين‌گونه سريال ها مي‌نشينند تا بخشي از وقت را حتي اگر شده براي لحظاتي با شادي سپري كنند. مخاطبان آثار كمدي با اين توقع خنديدن، به ديدن چنين آثاري مي‌نشينند؛ بنابراين مي‌توان گفت پاسخ به توقع خنديدن، يكي از مهم‌ترين چالش‌هايي است كه سازندگان آثار طنز با آن روبه‌رو هستند. در واقع نمي‌توان اين توقع را در بيننده از بين برد؛ چون او سال‌هاست با اين ذهنيت و تعريف، آثار طنز را تماشا مي‌كند؛ البته تعريف طنز و كمدي هم با تعريف خنديدن در يك راستاست، بنابراين توقع خنديدن توقع بي‌جايي نيست. حال اگر كارگرداني نتواند اين توقع را برآورده كند، تقصير مخاطب نخواهد بود.

گاهي لبخند، گاهي خنده

برخي كارگردانان اما راه جواب دادن به اين برآورده نشدن توقع را ياد گرفته‌اند؛ مثلا آنها مي‌گويند ما نمي‌خواهيم با اثرمان، بيننده را به قهقهه واداريم. همين كه او لبخندي هم بزند، براي ما كافي است؛ اما در پاسخ به اين گروه مي‌توان گفت شما در طول كارتان بايد بر لب بيننده، لبخند بنشانيد و گاهي او را به قهقه وادار كنيد. لبخند پس‌زمينه اصلي كار شما بايد باشد، نه نقطه عطف آن. مهران مديري تاكنون در همه آثارش ثابت كرده است به اين اصل وفادار است؛ لبخند دائمي و گاهي قهقهه. سامان مقدم هم با ساخت سريال «شمس‌العماره» نشان داد كه با اين اصل، ميانه خوبي دارد. سيروس مقدم هم با ساخت سريال «چارديواري» وفاداري خود را به اين نوع ساختار نشان داد و به يكي از موفق‌ترين كارگردانان نوروزي تلويزيون تبديل شد.
اما كارگرداناني مانند سعيد آقاخاني با ساخت سريال «زن‌بابا» نشان دادند كه تلاش مي‌كنند توقع مخاطب براي يك خنده جانانه را در طول سريال مهيا كنند. اين روش هم مي‌تواند در موفقيت يك سريال كمدي موثر باشد؛ البته همه اين كارگردانان مي‌دانند كه در راه خنداندن مخاطب نبايد به ورطه لودگي بيفتند. آنها بعد از سال‌ها تجربه‌اندوزي ساخت سريال كمدي در تلويزيون مي‌دانند كه رسانه ملي از نمايش آثار لوده و سبك پرهيز مي‌كند. شايد هم ترس از همين حذف شدن است كه برخي كارگردانان را دست به عصا كرده است. آنها از ترس نيفتادن در چاه لودگي، اثري كه قرار است طنز باشد را به اثري درام تبديل مي‌كنند كه بيننده بايد دقايق طولاني را پاي تلويزيون بگذراند تا از بين پلان‌هاي طولاني بتواند تنها يك پلان را پيدا كند و به آن لبخند بزند؛ اما شايد بهتر باشد كارگرداناني كه مي‌ترسند اثرشان براي خنداندن به اثري لوده و كم‌مايه تبديل شود، اصلا وارد حوزه طنازي نشوند. كارگرداني كه كارش را بلد است، مي‌داند چگونه مي‌تواند با ايجاد چند موقعيت طنز موفق شود تا توقع بيننده را برآورده كند و مرز درام و كمدي را قاطي نكند.

بازيگرسالاري، كارگردان‌سالاري

اميرعباس پيام، نويسنده فيلمنامه سريال «باغ شيشه‌اي» كه در حال پخش از شبكه 2 سيماست با تاييد اين گفته‌ها، باور دارد كارگرداناني كه نمي‌توانند مخاطب را با اثرشان بخندانند، بهتر است ژانر ديگري را براي كارگرداني انتخاب كنند.


پيام در پاسخ به اين سوال كه آيا ترس از ورود به لودگي باعث محتاط شدن برخي كارگردانان شده است يا خير، مي گويد: كارگردان كاربلد به لودگي نمي‌افتد.


وي افزود: البته نبايد بازيگر‌سالاري را در ضعف سريال‌هاي كمدي ناديده گرفت. پيام در توضيح اين نكته گفت: برخي كارگردانان، بازيگري را براي يك كار كمدي انتخاب مي‌كنند كه اصلا توانايي بازي در نقش‌هاي كميك را ندارد. اين بازيگر چون با شيوه‌هاي مختلف بازي و خنداندن آشنا نيست، فقط مي‌تواند يك تيپ از خود ارائه كند و مخاطب را فقط به روش خودش بخنداند. اين روش، بسياري از اوقات به لودگي مي‌افتد و برخي از اين گروه از بازيگران نمي‌توانند مخاطب را بخندانند، به همين دليل كار در جذب مخاطب شكست مي‌خورد.


پيام معتقد است تلويزيون ايران بعد از سپري كردن آزمون و خطا در زمينه ساخت آثار كميك و وارد شدن نويسنده‌هاي جوان به حيطه فيلمنامه‌نويسي، ديگر ضعف فيلمنامه و ايده و طرح ندارد. اكنون ژانر كمدي با معضلي به نام كارگردان‌سالاري روبه‌روست. كارگرداناني كه بدون نظر نويسنده، فيلمنامه را بازنويسي مي‌كنند و گاهي براي طولاني‌تر شدن قسمت‌هاي سريال، سكانس‌هاي آن را بيخودي طولاني مي‌كنند و اصلا به اين قضيه توجه نمي‌كنند. زماني كه سكانس بيخودي طولاني و ديالوگ‌هاي بيهوده به آن اضافه شود، موقعيت‌هاي كميك و ديالوگ‌هاي كمدي از بين مي‌روند و چنين مي‌شود كه سريالي كه قرار بوده كمدي باشد، مخاطب را نمي‌خنداند.


وي در خاتمه گفت: وقتي كارگرداني نتواند مخاطب را بخنداند، براي توجيه ناكارآمدي خود مي‌گويد: من از ابتدا قصد نداشتم مخاطب را بخندانم! و عجيب‌تر اين‌كه مي‌گويد: نبايد مخاطب را با هر ترفندي خنداند. در اين مواقع بايد به اين گونه كارگردانان گفت: براي ادامه كار خود به سراغ ژانر كمدي نياييد!

ژانر هندي يا سبك كمدي؟

عليرضا خمسه، يكي از كمدين‌هاي باسابقه سينما و تلويزيون است؛ بازيگري كه كاملا با اصول بازيگري در ژانر كمدي آشناست و گونه‌هاي مختلف اين ژانر را مي‌شناسد. خمسه در دهه 60 كنار اكبر عبدي در اكثر فيلم‌هاي كمدي بازي مي‌كرد. پركاري اين دو بازيگر ادامه داشت تا كمدي‌هاي شبانه به تلويزيون راه پيدا كردند و با خود، بازيگران كمدي را معرفي كردند كه بازي خاص خود را داشتند. بازي‌اي كه چندان با سبك و سياق بازيگران كلاسيك همخواني نداشت. ظهور اين گروه از بازيگران باعث شد تا بازيگران كمدي كلاسيك مثل خمسه، عبدي و تا حدودي حميد جبلي در سايه قرار بگيرند، چون طنزهاي شبانه تلويزيون خيلي زود سينماي ايران را هم تحت تاثير قرار داد و فيلم‌هاي كمدي آن را به سمت نوعي خاص از كمدي برد كه به گفته عليرضا خمسه فقط مي‌توان آن را «ژانر هندي» ناميد.


خمسه دراين‌باره به خبرنگار «جام‌جم» گفت: سينماي هند ژانر خاص خود را دارد. در اين سينما در يك فيلم مي‌توان، هم ردپاي ملودرام را ديد و هم كمدي و تراژدي را. ژانر هندي خيلي زود بين فيلمسازان ايراني، تركي و عرب طرفداران زيادي پيدا كرد.


خمسه در ادامه افزود: اگر اكنون شما مثلا فيلم يا سريال ايراني مي‌بينيد كه ملغمه‌اي از چند گونه سينمايي است، به اين دليل است كه كارگردانان ايراني به ژانر هندي علاقه‌مند هستند. اگر كارگرداني ابتدا اعلام مي‌كند كه اثرش كمدي است، اما بعد در اين اثر نشانه‌هايي از ملودرام هم ديده مي‌شود، ديگر وي نمي‌تواند ادعا كند كه كمدي‌كار است. او بايد از همان ابتدا بگويد هندي‌كارم.

واقعيت اين است كه خنداندن مردم ايران سخت است، چون ما ملتي هستيم كه مدام به مسائل جدي نگاه مي‌كنيم؛ اما وقتي كسي مدعي كمدي‌سازي مي‌شود، بايد توانايي خنداندن هم داشته باشد

خمسه هم بر اين باور است كه وظيفه يك اثر كمدي، خنداندن است. او مي‌گويد: كمدي چهل پنجاه نوع گونه مختلف دارد كه هر كارگردان، بنا به توانايي و سليقه خود مي‌تواند يكي از گونه‌هاي كمدي را انتخاب كند؛ اما در گونه‌اي كه او انتخاب مي‌كند، بايد سادگي در مضمون، انتخاب درست شخصيت‌ها و بازيگران، پيام فلسفي، اجتماعي، سياسي يا خانوادگي و پايان خوش حتما وجود داشته باشد.


خمسه با اشاره به اين نكته كه ساخت يك اثر كمدي از يك اثر ملودرام سخت‌تر است، مي‌گويد: كارگردان و نويسنده كمدي بايد توانمندي‌هاي ويژه‌اي داشته باشند و البته اين جرات را هم داشته باشند كه وقتي كارشان ضعيف شد و مردم به آن نخنديدند، در پاسخ به اين ضعف نگويند كه ما از همان ابتدا تصميم داشتيم كاري بسازيم كه مخاطب را به فكر وادارد و فقط گاهي او را بخنداند. كمدي در ابتدا بايد بخنداند و بعد پيام خود را منتقل كند.
خمسه در ادامه مي‌افزايد: حتي در كمدي‌هاي اشك‌آور كه گاهي مخاطب را به گريه وامي‌دارد، در انتها جايي كه قرار است پايان خوش خود را روايت كند، بيننده را بشدت به خنده وامي‌دارد.

كمدي يعني خنده

خمسه با تاكيد بر اين نكته كه كمدي بايد مخاطب را بخنداند، يادآور مي‌شود يكي از مشكلاتي كه آثار كمدي ايران را ضعيف مي‌كند، اين است كه مدتي است واژه و كاربردهاي مقوله طنز از ادبيات به آثار نمايش ما راه پيدا كرده است. در سينما، تئاتر و تلويزيون كمدي داريم؛ اما طنز نداريم. نبايد به آثار كمدي ـ نمايشي، لقب طنز داد. طنز مختص ادبيات است. طنز ادبي مي‌تواند نخنداند؛ اما در هنرهاي نمايشي ،كمدي وجود دارد كه بايد حتما بخنداند.


خمسه در پاسخ به اين سوال كه آيا يك لبخند در طول مثلا يك قسمت 45 دقيقه‌اي از يك سريال كافي است يا يك اثر كمدي بايد مرتب بيننده خود را به خنده بيندازد، مي‌گويد: واقعيت اين است كه خنداندن مردم ايران سخت است، چون ما ملتي هستيم كه مدام به مسائل جدي نگاه مي‌كنيم؛ اما وقتي كسي مدعي كمدي‌سازي مي‌شود، بايد توانايي خنداندن هم داشته باشد. اين درست است كه برخي سخت مي‌خندند و خنداندن برخي ديگر آسان است، اما كمدي‌كار بايد بتواند برخي را بشدت و برخي را كمتر بخنداند؛ اما نبايد ماهيت كمدي كه همان خنداندن است، در سايه مسائل ديگر قرار گيرد و وقتي كارگرداني از پس خنداندن مخاطب برنيامد، بگويد خنداندن ايرانيان سخت است!


خمسه در پايان گفت: برخي كمدي‌ها در لابه‌لاي خنداندن مخاطب، پيام خود را نيز منتقل مي‌كنند و برخي از آنها كه كمدي‌هاي بدون تفكر هستند، اصلا به پيام فكر نمي‌كنند و هدف خود را خنداندن مخاطب به هر طريق تعريف مي‌كنند كه اين نوع از كمدي هم سبك و سياق خود را دارد و سازنده آن بايد يك فرد باتجربه باشد كه گونه‌هاي مختلف كمدي را مي‌شناسد.