اشنویه شهری به قدمت بیش از ۳هزار سال

[behnam5555]

خزینه
عبارت است از دهکده مخروبه ای که در طرف شرقی گردنه سراوان واقع شده و از ملک اشنویه محسوب است بدین مناسبت گردنه مزبوره را متوقفین اشنویه پشت حرینه نیز می گویند.

سی پالو
عبارت است از گردنه ای که از طرف مغرب آن موافق تصرف امروز قریتین موله ملاله و لولانی از توابع محال سیدک عثمانی است.

● پیسوک
عبارت است از ذروه ای که از طرف جنوبی به ذروه سی پالو و از طرف شمال به ذروه قادر متصل است.
دهات بلوک اشنویه طوایف زرزا و بعضی از رعایا متوطند از عشیرت راوند مشهور به « سورچی» که چهار ریش سفید دارند و بقول بعضی پیش از این تابعه ایران بودند و اکنون تابع رواندوز عثمانیه و قریب هزار و هفتصد خانواری می باشند.
طایفه بایز آ غا که چهار تیره موسوم به نورک ، مالاباش ، شینل و مام سال و قریب پانصد خانوار است در شعب کوه های ره ندوله و بابوله و غیره ییلاقیشی نموده و سرعلفی به حاکم اشنویه می دهند زمستان را به گرمسیر رواندوز می روند مابقی در سرحدات مرگور ییلاقمیش می نمایند. سوای اینها باز طایفه راوند مشهور به سورچی که بزرگ آنها کریم خان است و همگی از تبعه دولت ایران هستند قریب به هفتصد خانوار می باشند و در قلعه مابین اشنویه و ارومیه متوطن دارند بعضی از اینها زمستان را به گرمسیر عثمانی می روند."

● اشنویه در شعر شاعران
رسول رش احمدی شاعر و فرهنگی مهابادی درباره اشنویه می گوید:

ئه و هه موو گه نجه که هه ن وا له شنۆ
گیان فیدا بو گه ل و هۆزن وه کو تۆ
پاڵی وێداوه وه پاڵیی کێوان
کووا ده ژی تاوێ دڵی من بێ وان

استاد سید قادر سیادت شاعر معاصر درباره اشنویه می گوید:

گه ر ده پرسی له من نیشانی شنۆ
پێت بڵێم چۆنه شاری شاری جوانی شنۆ
وه ک دڵی ڕۆشنی ئه وینداران
کاتی رێ بچته جێژوانی شنۆ
ئه و ده مه ی هه ڵده نیشی ئاوی ڕنوو
خۆشه سه یرانی کوێستانی شنۆ
وه ک به هاری به هشته رۆژی به ڵام
زۆر له رۆژ خۆشتره شه وانی شنۆ
سه وز و پیروزه ره نگه خوار و ژوور
وه ک یه که عه رز و عاسمانی شنۆ
کومه ڵێکی نه جیب و رۆشنبیر
خه ڵکی ئه و شاره ساکینانی شنۆ
پڕ له زاناو ئه دیب و دانیشمه ند
شه وچران بۆ دڵی گه لانی شنۆ
مه وته نی شیخ ئه مین و ئه حمه دی کور
شاری دڵداری و عاشقانی شنۆ
بۆیه بازاری گه رمه شێعر و ئه ده ب
له دڵی ساردی کێوه کانی شنۆ
هه ر که سێ دێت و ئاوری دینێ
ئه منیش ده سته چیله کانی شنۆ
ده خوای گه وره خۆت بیپارێزه
له به ڵای عه رز و ئاسمانی شنۆ
دڵی (سه ید ) له وێ به جێ ماوه
ره نگه بووبێته باخه وانی شنۆ

صفحه ۸۴ – چیمن و چیا – سه ید قادر سه یاده ت- انتشارات صلاح الدین ایوبی – سال ۱۳۱۶ شمسی ارومیه
استاد شاعر حقیقی نیز درباره ی قدمت اشنویه می نویسد:

شنۆ پیری به ڵام شادی
نۆسه د ساڵی پێش میلادی
ئه گه ر ده شڵێی شاهید بێنه
بڕۆ به ردی کێله شین بخوێنه

ترجمه : اشنویه دارای قدمت فراوانی هستی اما همچنان شادابی، اگر برای اثبات قدمت آن شاهد می طلبی، برو سنگ نبشته ی کیله شین را بخوان.

● معرفی کتیبه ی کیله شین
منطقه باستانی اشنویه آثار متعدد تاریخی را در خود جای داده و بخشی از تاریخ تمدن ایران باستان مدیون آثاری است که در این منطقه پیدا شده است و هم اکنون بقایای آثار و تپه های متعددی که هر کدام نشان از تمدن پیشرفته جهان کهن را در سینه دارند در این خطه به جای مانده است. باستان شناسان به این نتیجه رسیده اند که این ستون ماندگار تاریخی در سال ۸۱۴ قبل از میلاد به دست ایشپوینی پادشاه اورارتو در این محل نصب شده است.
مرحوم نصرت الله مشکوتی در فهرست بناهای تاریخی ایشپوینی را به اورارتو نسبت می دهد. در حالی که در متن کتیبه اسمی از اورارتو برده نشده است و از شاه تاتیری سخن می گوید اگر نائیری را با نهری امروزی که منطقه ای در همان حوالی کتیبه است بدانیم امپراطوری نهری به زمانهای بسیار دور می رسد.

● معنی لغوی کیله شین
کلاشین استوار سنگ بنای تاریخ - کلاشین نام خود را از دو واژه کردی "کله به معنای سنگ قبر و شین به معنای آبی یا کبود" گرفته است لغت کل به معنای «به معنای سنگ قبر» در میان مسلمانان معنی خاصی دارد و آن عبارت است از سنگ کوچکی به صورت مکعب مستطیل یا استوانه که در کنار قبر یا در بالای سر اموات نصب می نمایند.

● جایگاه تاریخی
جایگاه این سنگ تاریخی جزو ملک روستای «درود» به غرب شهرستان اشنویه است که در زبان کردی «دڕوو» به معنای خار خوانده می شود. روستای درود بالاتر از روستای شیخان در دهستان هیق قرار گرفته است معبد و گذرگاه و همچنین رشته کوه معروفی در نوار مرزی ایران و عراق نام خود را از این سنگ گرفته اند. این سنگ نوشته به جای ستون مرزی در سر راه رواندوز به اشنویه در وسط گردنه کوهی که اشنویه را از رواندوز جدا می سازد نصب شده بود با وقوع جنگ بین ایران و عراق با توجه به اهمیت تاریخی و به منظور حفظ این میراث ارزشمند فرهنگی از آسیب های احتمالی در سال ۱۳۶۵ به پیشنهاد برخی از فرهنگ دوستان منطقه و با مساعدتهای مرکز باستان شناسی ایران و سازمان میراث فرهنگی این سنگ نوشته ی تاریخی به موزه ارومیه انتقال یافت و با انتقال این کتیبه به موزه ارومیه از خطر نابودی نجات یافت امید است در آینده بعد از آرامش کامل با اتخاذ تدابیر لازم به محل اصلی انتقال و تحت حفاظت قرار گیرد.

● مشخصات فیزیکی
کتیبه سنگی کلاشین به خاطر جنس خاص این سنگ مشهور است که این نوع سنگ در منطقه یافت نمی شود و ظاهرا این سنگ از مکان دیگری به این مکان آورده شده است کتیبه به صورت یکپارچه و با دو خط میخی او رارتویی و آشوری در هر چهار طرف سنگ دارای نوشته می باشد.
قسمت آشوری این سنگ در اثر تیراندازی های مکرر افراد ناآگاه به شدت آسیب دیده است ولی خطوط آن هنوز خواناست. در قسمت پشت کتیبه که به زبان اورارتویی است ساییدگی بر روی سنگ دیده می شود.
ارتفاع این سنگ نوشته ۱۶۷ سانتی متر است و عرض باریک آن چهل سانتی متر است که به عنوان رشته و اتصال در مقر چهارگوش وسط پایه به ابعاد ۲۳x ۴ سانتی متر جای گرفته است ضخامت کتیبه از بالا به پایین از ۲۸ تا ۳۰ سانتی متر متغیر است . اضلاع چهارگوش پایه حدود ۱۱۲ x ۱۱۴ سانتی متر است و این سنگ بر روی یک پایه مکعب شکل گرفته است و وزن این کتیبه همراه با پایه اش ۶/۱ تن می باشد.

● معرفی کیله شین
نخستین کسی که این لوحه را به دنیا معرفی کرد شولتز باستان شناس آلمانی بود که در سال ۱۸۲۹ این سنگ را کشف کرده و از آن کپی برداری نمود، اما چند روز بعداز کپی برداری این شخص به قتل رسید و هنگام کشته شدن رونوشتی را که از خطوط این سنگ برداشته بود از بین رفت.
پس از مرگ شولتز در سال ۱۸۳۸ ژنرال راولسنین کاشف معروف بیستون و آشورشناس مشهور انگلیسی قسمتی از خطوط این سنگ را رونویسی نمود و آن را در معرض مطالعه دانشمندان و علاقمندان قرار می دهد. در سال ۱۸۵۲ خانیکوف روسی و در سال ۱۸۵۸ بلاو از این سنگ قالب تهیه می کنند و در سال ۱۸۵۸ بلاو از مجموع مطالعات انجام شده مطلبی تهیه و منتشر می نماید.
در سال ۱۸۸۲ میلادی مستشرق دیگری به نام سایکه موفق به ترجمه متن اورارتوریی این کتیبه می شود. در سال ۱۸۹۰(م) دمرگان فرانسوی در جستجو و کشف راز این سنگ برمی آید. تا این تاریخ هیچگونه قالب گیری کاملی از سنگ نوشته کلاشین گرفته نشده بود در پاییز همان سال دمرگان شخصاَ به آذربایجان آمده و پس از اینکه حکومت وقت آذربایجان یکی از خوانین ایل زرزا را در اختیار وی قرار می دهد همراه با خان مزبور از دهکده هیق به طرف گردنه کلاشین حرکت می کند و پس از رسیدن به مقصد در مدت دو ساعت به طریقه اشامپاژ نسخه کاملی از تمامی جهت های لوحه تهیه می کند.
بخشی از خطوط این لوحه که به زبان آشوری است برای اطلاع کامل از متن آن به وسیله ژاک دمرگان به پرشیل آشورشناس مشهور عرضه می گردد. پرشیل پس از زحمات فراوان موفق به ترجمه آن گردید و آن را همراه با مقدمه ای در یکی از روزنامه های پاریس انتشار می دهد.
متن اصلی کتیبه کلاشین از ۴۲ سطر تشکیل شده است و از آن چنین مستفاد می گردد که ... مهر کپوسی، ایشیوینی و منوا که هر سه از پادشاهان سرزمین توشیبا بوده اند، این سنگ را به هالدیه خداوند شهر موازیر اهدا کردند.
ولایت پارسوا در غرب دریاچه ارومیه (چی چست) قرار داشت و در قرن ششم قبل از میلاد دولت جدیدی بنام هالدیه یا خالدیه ظهور کرده و ولایت پارسوا را به خود ضمیمه کرده پادشاه خالدی سنگ کلاشین را تراشیده و در گردنه کلاشین در جنوب غربی دریاچه نزدیک سرحد نصب کرده است.

● ترجمه متن اورارتویی سنگ نوشته کلاشین
نزد خدای خالدی به شهر موساسیر برای تقدیس آمدند رمه ای به خدای خالدی تقدیم داشته و چنین گفتند آن کس که این رمه های رهاشده را از جلوی دروازه معبد خدای خالدی بریابد، آنکس که بیند آنها را می دزدند و خود را در تاریک و خفا پنهان سازد، و آنکس که در مرکز شهر موساسیر زندگی می کند و می شنود.
مشخص این رمه ها را، از برابر دروازه های خدای خالدی از نابودی آنها، افسرده نمی شود به چنین آدمی، خدای خالدی مرحمت و الطاف بیکران ندارد و نسل او را از روی زمین برخواهد داشت.
هر کس این سنگ نبشته را از این جا بردارد، هر کس این سنگ نبشته را بشکند، هر کس به کس دیگری بگوید، برو این سنگ بشته را بشکن، تمامی خدایان شهر موساسیر، خدای خالدی، خدای هوا، خدای خورشید نسلش را از روی زمین برخواهد انداخت.
«ترجمه متن اورارتویی سنگ نوشته کلاشین»
آنگاه که ایشپوینی پسر «ساردور»
شاه بزرگ، شاه قدرتمند،
شاه جهان،
شاه سرزمین «نایری»
سرور بزرگ شهر «توشیبا شهر»
و «منووا» پسر او
نزد خدای «خالدی»
به شهر «موساسیر»
به معبد بلندی
که برای خدای «خالدی»
بنا کرده بودند، آمدند،
«ایشپوینی» پسر «ساردور»
برای معبد بزرگ،
جنگ افزارهای نفیس، و
رمه های زیبا
آورده است.
«ایشپوینی» اشیاء مفرغی
و ظروف مفرغی
آورده است.
ایشپوینی
رمه های بسیار
آورده است
(که)
تمام این هدایا را
دوباره (مجددا)
(برای این معبد)
مقرر داشته است.
«ایشپوینی»
تمامی این هدایا را
در برابر دوازده «خالدی»
به خدای «خالدی»
به خاطر (دوام) زندگی خود،
ارزانی می دارد...
«ایشپوینی» بعنوان کفاره
۱۱۱۲ گاو
۹۱۲۰ ( بز فربه، و قوچ،)و
۱۲۴۸۰ بز فربه
برای وقف آورده است
هنگامیکه «ایشپوینی» پسر «ساردور»
شاه بزرگ، شاه قدرتمند،
شاه جهان،
شاه سرزمین «نایری»
سرور بزرگ شهر «توشپا شهر» در برابر «خالدی»
به نیاز، آمد
برای (جلب) مرحمت خدای «خالدی»
این...
و سپس،
او «ایشپوینی»
این حیوانات و اشیا را
در مسیر دروازه های، معبد خدای «خالدی» گذارد.
در «موساسیر» رمه های (اهدایی) را، نگهبانان رها کرده، یا در نگهداری آنها کوتاهی کرده بودند.
از برابر دروازه های (معبد) خدای «خالدی» دزدیدند و فروختند.
اینکه در اینهنگام که آنها «ایشپوینی» پسر «ساردور» و «منوا» پسر اپشیوینی
به شهر موساسیر
برای تقدس آمدند
رمه ای به خدای «خالدی»
تقدیم داشته و چنین گفتند:
آن کس که این رمه های رها شده را از جلوی دروازه «خالدی»
بدزدد، آن کس که ببیند آنها را می دزدند، و خود را در تاریکی و خفا پنهان سازد، آن کس که در مرکز شهر «موساسیر» زندگی می کند.
و می شنود شخصی (این) رمه ها را، از برابر دروازه های «خالدی» دزدیده و به همراه (خود) برده است، و از نابودی آنها، ناراحت (افسرده) نمی شود، به چنین آدمی، خدای «خالدی» مرحمت ندارد، و نسل او را از روی زمین برخواهد داشت.
هر کس این کتیبه را از این جا بردارد، هر کس این کتیبه را بشکند، هر کس که به کس دیگر بگوید «برو... این کتیبه را بشکن، تمامی خدایان شهر «موساسیر» خدای «خالدی»، خدای «هوا» و خدای «خورشید» نسلش را از روی زمین، برخواهند داشت.



منابع و مآخذ :
۱. محمود پدرام، تمدن مهاباد، چاپ ۱۳۷۳، نشرهور
۲. عبدالحسین آذرنگ، تاریخ تمدن، هنری لوکاس، چاپ اول۱۳۷۲، کیهان
۳. یونس مروارید، مراغه، چاپ دوم ۱۳۷۱، انتشارات علمی
۴. اشنویه گنجینه آثار باستانی ، پرویز راد، روزنامه کیهان ۱۷ بهمن ۱۳۷۴

منبع : آفتاب