آموزه های منتسکیو از منظر حقوق بشر

[ساقي]

آموزه های منتسکیو از منظر حقوق بشر

«چنان عمل كن كه انسانيت را، چه در شخص خود و چه در شخص هر كس ديگر، هميشه در عين حال همچون غايت به كار برى، نه هرگز صرفأ همچون وسیله.

«شارل منتسکیو» ، نویسنده، فیلسوف و حقوقدان نامدار فرانسوی در ژانویه 1689 در شهر «بوردو» فرانسه چشم به جهان گشود. اگرچه به لحاظ موقعیت خانوادگی، راه وی به صعود به مقامات عالی سیاسی در فرانسه هموار بود، از این موقعیت صرفنظر و راه دنیای اندیشه را در پیش گرفت. وی از سرآمدان «عصر روشنگری» و از برجسته ترین و پرنفوذترین متفکران فلسفه سیاسی مدرن و همچنین از سیاسی ترین فیلسوفان آن عصر است. اهمیت آموزه های منتسکیو از منظر حقوق بشر، تقسیم قوای دولتی در خدمت «تضمین آزادی و محافظت» از آن است. اگرچه وی در آموزه تقسیم قوای دولتی خود، تحت تاثیر جان لاک بود، اما آن را بطور عمیق تری مورد بررسی و ارائه کرد.


منتسکیو، در طی سفر خود به کشورهای اروپایی، به منظور مطالعه اوضاع سیاسی آن کشورها، دو سال در لندن اقامت کرد و تحت تاثیر آزادیهای سیاسی در انگلستان قرار گرفت؛ از این روی، قانون اساسی انگلستان جای مهمی در اندیشه او پیدا کرد. وی در کتاب «روح القوانین» خود به آموزه «تفکیک قوا» و لزوم آن می پردازد؛ این کتاب، تنها در مدت دو سال، بیست و دو بار مورد تجدید چاپ واقع می شود. آموزه های منتسکیو با تاثیر از مطالعه نهاد سیاسی انگلستان و الهام گیری از اندیشه سیاسی جان لاک ، منشاء یک تحول تاریخی در فلسفه سیاسی و اندیشه مدرن گردید که نتایج آن را در قانون اساسی آمریکا به سال 1787 و قوانین اساسی فرانسه به سال 1791 و نروژ به سال 1814 می توان دید.


منتسکیو نیز به مانند بسیاری از متفکرین و پژوهشگران عصر روشنگری، به شدت تحت تاثیر نظام دمکراسی مستقیم یونان باستان بود. مشارکت فعال شهروندان در امور سیاسی و اجتماعی جامعه ی خود، از خود گذشتگی فعالین سیاسی، نظریات نخبگان جامعه روی توده های مردم و بالعکس، نقاط قابل توجهی بودند که مورد مداقه منتسکیو قرار گرفتند.


«حقانیت سیاسی» مفهومی است که فلسفه سیاسی به آن می پردازد؛ پرسشهایی نظیر : کدام اشکال حکومتی از منظر اخلاقی و عقلی قابل پذیرش است و چرا؟ عالی ترین مقام سیاسی ، به کدامیک از نهادهای قدرت اختصاص می یابد؟ قانون اساسی چگونه نوشته شود و چگونه به اجرا در می آید؟ حد و مرز آزادی های فردی و رابطه ی آن با آزادی دیگران چگونه تعیین می شود؟


فلاسفه «عصر روشنگری» ، در پاسخ به این پرسشها، به آموزه هایی چون تفکیک قوا، نهاد دولت مشروع ، جامعه ی مدنی مستقل از دولت رسیدند. منتسکیو در «روح القوانین» نظریه «تفکیک قوا» را برای نخستین بار بطور مبسوط و مستدل و براساس عقل و تجربه مورد بررسی قرار می دهد. او تو ضیح می دهد که برای پرهیز از استبداد، قدرت حکومت می بایستی به «چند قوه مستقل و جداگانه» تقسیم شود؛ در صورت عدم چنین تفکیکی ، قدرت مورد سوءاستفاده قرار می گیرد و استبداد و خودکامگی را نتیجه می دهد. منتسکیو، همچنان بر لزوم کنترل و نظارت سه قوه بر کار یکدیگر و نقش ویژه پارلمان منتخب مردم ، در این امر تاکید زیادی دارد. وی با توجه به تجربه دمکراسی دوران باستان، متذکر می شود که قوانین خوب به تنهایی کافی نیستند، بلکه کوشش و کنترل در راه اجرای آنها نیز اهمیت اساسی دارد. آموزه «تفکیک قوا» ، اساس دمکراسی های قانونی را تشکیل می دهد و استقلال قضات در برابر قوه مجریه و عدم دخالت سه قوه در کار یکدیگر از اصول مهم آن است.


منتسکیو معتقد است، همان خرد که در آدمی است، در طبیعت نیز وجود دارد و بر آن «حاکم » است ؛ این خرد حاکم بر طبیعت، در نزد منتسکیو، همان «قانون طبیعی» است؛ و لازم است که انسان ، اصل های چنین قانونی و ارتباط آن با خرد بشری را کشف کند و آن قوانین را در زندگی اجتماعی خویش بکار گیرد؛ و آدمی تنها از این راه است که می تواند خود را از پیش داوریهای منفی رها سازد؛ این پیش داوریها مانع می شوند تا انسان، خود را به عنوان «ذاتی خردمند» در وحدت با قوانین ِ عقلی ِ آفرینش بشناسد. منتسکیو بر این باور است که چنین پیش داوری هایی ناشی از وابستگی انسان به «مراجع اقتدار» اعم از «دینی و دولتی» است. این پیش داوریها متکی بر ادعاهای خرد گریز هستند و بر انسان است تا به یاری روشنگری، خود را از اسارت آنها رها سازد.

[ساقي]

در نظر منتسکیو، آدمی همانند سایر موجودات زنده، دارای نیازها و محدودیت هایی است، اما توانایی های او در مقایسه با موجودات دیگر، او را در موقعیت برتر قرار داده است. انسان از یکسو دارای محدودیت است و از سوی دیگر، برخوردار از آزادی، اما مجهز به سلاح خرد است؛ وی می تواند به مدد خرد خود، قوانینی را که خاص زندگی اوست، تشخیص دهد و آنها را در زندگی خود به کار گیرد. بصیرت و توانایی شناخت این «قوانین» و اراده در جهت «ا ِعمال» آنها، آدمی را به موجودی تبدیل می کند که طبیعت، مقرر کرده است؛ یعنی «ذات خردمند»ی که سرنوشت اجتماعی و سیاسی خویشتن را بطور خردمندانه رقم می زند.

منتسکیو، قوانین ناظر بر زندگی اجتماعی انسان را به «قوانین طبیعی» و «قوانین موضوعه» تقسیم می کند. «قوانین طبیعی» که برای همه انسان ها، در همه ی زمان ها و در همه ی مکانها، جاری است، عبارتند از: نیاز به صلح ، تلاش برای بقاء، تمایل به جنس مخالف و کشش برای زندگی اجتماعی؛ و همینکه انسان ها وارد مرحله زندگی اجتماعی می شوند، باید آن قوانین طبیعی را به «قوانین موضوعه» تبدیل سازند؛ که وظیفه آن تنظیم مناسبات زیر در جامعه است:

1ـ مناسبات میان یک جامعه با جامعه ی دیگر که منتسکیو آن را تحت عنوان حقوق خلق ها (حقوق بین المللی) جمعبندی می کند.

2ـ مناسبات میان کسانی که حکومت می کنند و کسانی که برآنان حکومت می شود که آن را تحت عنوان «حقوق سیاسی» مطرح می کند
.
3ـ مناسبات میان شهروندان در یک جامعه که منتسکیو آن را تحت عنوان حقوق مدنی، به بحث می گذارد.

منتسکیو، مجموعاً سه شکل حکومتی را از هم متمایز می کند: جمهوری، سلطنت و استبداد. وی با بررسی مشخصات و اصول اساسی نظامهای سیاسی، درمی یابد که نظام «جمهوری» بر اصل «فضیلت» استوار است، نظام «پادشاهی» بر اصل افتخار و شکوه و نظام «استبدادی» بر اصل ترس و ارعاب. او در کتاب خود «روح القوانین» به تعریف «فضیلت» می پردازد و میان فضیلت اخلاقی و دینی و سیاسی، تفکیک قائل می شود. منظور وی از «فضیلت سیاسی» ، «وطن دوستی و برابرخواهی» است؛ اما وی وارد این بحث نمی شود که فضیلت دینی یا فضیلت اخلاقی، مختص فقط یک نظام سیاسی است و یا اینکه «فضیلت سیاسی» در نظام پادشاهی ممکن نیست؛ اما تاکید می کند که محرک و جوهر نظام جمهوری، «فضیلت سیاسی و عشق به وطن» بر اساس برابری همه آحاد ملت است؛ همچنین در نگاه منتسکیو، جمهوری، خود می تواند به دو شکل دمکراسی یا آریستوکراسی پدیدار گردد، این دو شکل از جمهوری از حیث همان «فضیلت سیاسی» با هم تفاوت دارند؛ چه اینکه جمهوری مبتنی بر دمکراسی است ولی در آریستوکراسی ، دمکراسی یا وجود ندارد یا بسیار ضعیف است. از طرفی، او نظام پادشاهی را نظامی انحصارطلب و خودمحور می داند و نظام استبدادی را «بردگی ملت» می خواند که پایه هاش بر «ارعاب» استوار است.

[ساقي]

منتسکیو، میان «ماهیت حکومت» و «اصل حکومت» تفاوت قائل می شود و تاکید می کند که ماهیت حکومت، آن است که از هر حکومت، آنچه را که هست، می سازد، ولی اصل، آن چیزی است که حکومت را به عمل و کنش وا می دارد؛ یعنی آن اولی، شالوده خاص هر حکومت است و دومی آن، شورمندی های مردم است که به حرکت در می آیند، این شورمندی های مردمی، اصول را می سازند. او بیش از شکل و صورت حکومت به مضمون ومحتوی آن نظر دارد؛ اگرچه وی، به سلطنت مشروطه تمایل بیشتری دارد اما در هر صورت، مفهوم «دمکراسی» در کانون مضمون حکومتی وی قرار می گیرد.


منتسکیو بر این باور است که اصل نظام دمکراتیک، «فضیلت» است؛ و دمکراسی برای بقای فضیلت خود نیازمند به رسمیت شناختن «برابری اصولی شهروندان» خویش است؛ البته وی به اختلاف طبقاتی میان شهروندان به عنوان یک واقعیت اذعان دارد و ایجاد برابری کامل میان افراد را با توجه به استعدادهای گوناگون و جایگاه های مختلف اجتماعی آنان، غیرواقع بینانه و تنها با تکیه بر جبر و خشونت میسر می داند؛ اما این اختلاف طبقاتی نباید مانعی در راه تحقق دمکراسی و اصل «برابری» افراد ایجاد کند.


از دیدگاه منتسکیو، طبیعت و ذات «دمکراسی» از آن طریق متعین می گردد که مردم در آن دارای عالی ترین قدرت در قانونگذاری هستند. مردم حق دارند تا ساختار اساسی دولت و جهت گیری سیاسی آن را تعیین کنند؛ یعنی در باره «قوانین اساسی» تصمیم بگیرند. لذا، اگرچه مردم، فاقد دانش کارشناسی در امور هستند، اما از تصوراتی عقلانی در باره ی دولت و سیاست برخوردار هستند؛ و با اتکاء به همین درایت و خرد، می توانند افرادی را برای حکومت برگزینند که از دانش و بصیرت هدایت جامعه برخوردارند. وی بر این عقیده است که در چنین گزینشی که مربوط به سرنوشت مردم می باشد، خود مردم صلاحیت بیشتری دارند تا شاهانی که در کاخ های خود در انزوا بسر می برند و خود را عین دولت می پندارند. در راستای همین تحلیل است که وی به آموزه ی «تفکیک قوا»ی خود می رسد.


در هر صورت وی، پس از تشریح خصوصیات نظام های سیاسی سه گانه فوق، به این دریافت می رسد که نظام جمهوری مبتنی بر دمکراسی از هر نظر برای عشق به وطن و برابری همه آحاد ملت، شایسته تر و برازنده تر است، زیرا، امکان پرورش جوانان و سازندگان کشور را بر اساس وطن دوستی آگاهانه و مبتنی بر برابری و رفع انواع تبعیض ها، فراهم می سازد. وی سپس به علل سقوط رژیمهای سیاسی می پردازد و پس از تاملات تاریخی و انجام یک بررسی مقایسه ای میان انواع نظام های سیاسی و بویژه توجه به ثبات سیاسی نظام انگلیس به یک نتیجه قطعی می رسد که مفهوم «آزادی» و یا فقدان آن در هر جامعه، جایگاه مرکزی و کلیدی می یابد. لذا، قوانینی که آزادی را تامین و تضمین می کنند و حکومت را در استفاده از قدرت بر علیه شهروندان، خلع سلاح می کند، ضامن اصلی «تداوم» نظام های سیاسی و نیز مایه عشق به وطن و برابری میان ملت می باشند.


منتسکیو، بر اساس همین نتیجه گیری به مفهوم کانونی نظریه خود در کتاب «روح القوانین» می پردازد که عبارت از لزوم «نهادینه کردن آزادی در قانون» است. با نهادینه کردن آزادی در قانون و تدوین یک قانون اساسی مبتنی بر آزادی، می توان هم به «ثبات نظام سیاسی» دست یافت، هم «وطن دوستی» را تحکیم کرد و هم «برابری آحاد ملت و شهروندان» را متحقق ساخت. بنابراین، «آزادی» و «تفکیک قوا» مهمترین مبنای حقانیت نظام سیاسی محسوب می گردد. در کنار این دو مفهوم کلیدی، او معتقد است که مقنن در امر قانونگذاری، می بایست به واقعیت «روح ملی» نیز عنایت داشته باشد؛ وی «روح ملی» را یک رشته از عوامل گوناگون می داند که در زندگی و تفکر و هدایت انسانها تاثیر جدی می گذارند، مانند : مذهب، تاریخ گذشته، عادات و ارثیه فرهنگی. او می گوید، اولا: نظام سیاسی و قانونی بدون توجه به این روح ملی، نمی تواند استوار باشد و کارآیی لازم را داشته باشد. ثانیا: در کوشش برای تغییر روح ملی و مشخصات فرهنگی هر ملت و هر کشور باید فوق العاده محتاط بود؛ وی بر این نکته انگشت می گذارد که حتی اگر این خصوصیات، دارای کمبودها و ضعف هایی هم باشد، چنین نیست که با کمک قوانین و سیاست به تنهایی، بتوان هویت و روح ملی را بطور سریع و همه جانبه دگرگون کرد؛ وی چنین استدلال می کند که :«اگر آزادی و رفتار مردم طبق میلی درونی شان، تا جایی که به کسی صدمه نزند، مورد پذیرش قرار نگیرد، هیچ بهبودی در جامعه فراهم نمی شود.»؛ در واقع در فلسفه سیاسی او، نهادهای سیاسی و نهادهای اجتماعی از هم مستقل اند و در تحلیل هر یک باید به دقت توجه داشت که این تمایز رعایت شود؛ وی همچنین یادآور می شود که در جامعه ای که مردم آن از فرهنگ و اخلاق مثبت و پرمایه ای برخوردارند، کار تدوین و اجرای قانون، به مراتب ساده تر از جامعه ای است که با سقوط اخلاقی روبروست.

[ساقي]

منتسکیو، در «روح القوانین» به مذهب نیز توجه می کند و یادآوری می کند که این کتاب را نه از منظر یک فرد مذهبی یا مذهب شناس، بلکه از منظر «فلسفه سیاسی» نگاشته است و تاکید می کند که نظام سیاسی و قوانین حاکم بر آن را نمی توان بدون توجه به «نقش مذهب» تبیین کرد. همچنین وی به نقش «تجارت و بازرگانی» در نظام سیاسی نیز، توجه می کند و بر مبنای شواهد و تجارب گوناگون، براین باور است که دادوستد و بازرگانی ِک کشور با کشورهای دیگر، به رشد آزادی و دمکراسی، کمک بزرگی می کند، زیرا امر تجارت به افزایش دانش و شعور و تبادل فکری با دیگر کشورها منجر می شود و نیز میزان «مدارا» در داخل هر کشور و در سطح جهان را ارتقاء می دهد.



موضوع دیگر مورد توجه منتسکیو، «حق حاکمیت ملی» است که در «مجلس منتخب ملت» ظاهر می گردد و این مجلس مظهر و نماد «حاکمیت ملی» است. او متذکر می شود، چنانچه میان اصول پایه ای «تفکیک قوا» و «حق حاکمیت ملی» اختلافی پیش آید، حق تقدم با حاکمیت ملت یا مجلس است.



اصل «تفکیک قوا» نخستین بار در قانون اساسی آمریکا بیان شد و پس از آن در قانون اساسی فرانسه به رسمیت شناخته شد و از آنجا به دیگر دمکراسی های قانونی راه یافت. یکی از نتایج مهم اصل «تفکیک قوا» در نظام های سیاسی، استقلال قوه قضاییه و استقلال قضات از جناحهای سیاسی و حکومت است.



از دیگر نکات مورد توجه منتسکیو، لزوم احترام به خصوصیات فرهنگی و دینی کشورهای گوناگون است؛ اما مرز این نسبیت گرایی را به روشنی ترسیم و چنین می گوید:«توجه به ویژگیهای فرهنگی و دینی هر کشور و احترام به آنها، نباید مانع آن شود که یک نظام سیاسی از الگوی قانونی و آزادیهای سیاسی که زیربنای هر حکومت مشروع است، چشم بپوشد. بنابراین، دوری جستن از اصل تفکیک قوا و حق حاکمیت ملی و استقلال قضات را نمی توان با توجه به ویژگی های دینی و فرهنگی و اقلیمی توضیح داد.» این عبارت آخر وی، گویای این مطلب است که صرفنظر از ویژگیهای فرهنگی و دینی، «اصل تفکیک قوا» و «حق حاکمیت ملی» و «استقلال قضات» بالاصاله، موضوعیت می یابند و به صورت تابعی از آن ویژگیها در نمی آیند و همچنین آن ویژگیها، قدرت تحدید حدود این اصول را ندارند.



نکته قابل ملاحظه دیگر در نظریه منتسکیو، توجه وی به «روح عصر» می باشد؛ بدین ترتیب که هر نظام سیاسی با وجود نسبیت گرایی باید قدرت جاذبه داشته باشد ؛ این قدرت جاذبه ، از طریق شناخت روح عصر و نیازهای موجود و ملحوظ داشتن آنها در امر قانونگذاری، ایجاد می شود.



النهایه آنکه ، اندیشه منتسکیو، در کلیت خود، تمرکز بر «تامین و تضمین» آزادی فردی است که از چه راه و چگونه به بهترین وجه تحقق می یابد؛ و او برای تامین این منظور، به نظریه «تفکیک قوا» رو می آورد. این اصل، یکی از مهم ترین ابزار را برای تضمین حقوق اساسی مدنی فراهم می آورد.

...

[دانه کولانه]

با تشکر از ساقی گرامی خسته نباشی
من هنوز نخوندم تاپیک رو اما کمی نیاز به ویرایش داره زحمتشو بکش حروف "ی" در پست دوم
مشکل دارند
بچه ها هم همینطور میبینن ؟

[ساقي]

ممنون دانه جان ولي من اشکالي در حروف «ي» نميبينم
، اگر شما نميتوانيد درست ببينيد شايد اشکال از سرور شماست
اگر مايل بوديد ويرايش کنيد ...
=======================
ویرایش توسط ادمین:
پستها ویرایش شدند