داستان چه گونه پديد مي آيد؟

[deltang]

داستان چه گونه پديد مي آيد؟



اثر ادبي ـ داستان يا رمان ـ وقتي پديد مي آيد كه نويسنده اش قادر باشد آ«جهانيآ» را بيافريند و بپذيراند؛ يعني واقعيتي را تجسم ببخشد يا آشكار كند و ما را روياروي آن قرار دهد. براي اين كه داستان در ما بگيرد قبل از هر چيز بايد تماسي با دنياي نويسنده ـ آن چه نويسنده آفريده است ـ حاصل شود؛ بايد كه ما وارد دنياي او شويم و اين دنيا را از آنِ خود سازيم. بدون اين ارتباط يا امتزاج، كه گاه شدت مي گيرد و گاه از هم مي گسلد، مفهوم خلاقيت معنايي نخواهد داشت.داستان يك واقعيت مستقل است، حتي اگر كاملاً واقع بينانه و مستند باشد. واقعيت داستان، قطع نظر از شناخت نويسنده از آن، كليتي تمام شده نيست، زيرا كه خود واقعيت به صورت كل واحدي قابل رويت نيست. ما، چه در مقام نويسنده و چه در مقام خواننده، نسبتي با واقعيت ـ تماميت جهان ـ داريم؛ بنابراين شناخت واقعيت يك مفهوم نسبي است، ما آن را تماماً نمي شناسيم و همواره آن را آ«خلاصهآ» مي كنيم. در حقيقت فرديت ما محدود بودن نوع نگاه يا نظرگاه ما را بيان مي كند، و در عين حال موقعيت ما را در ارتباط با نگاه يا نظرگاه ديگران نشان مي دهد. هر موقعيتي گذرگاه يا روزنه اي به موقعيت هاي ديگر دارد و همين وضعيت يا كيفيت است كه ارتباط ما را با ديگران فراهم مي آورد.
اما در ذات فرديت ما چيزي هست منحصر و متعلق به خود ما كه امتياز ما را، به رغم هم جواري و مشابهت موقعيت ها، نسبت به ديگران بيان مي كند. هر يك از ما مزاج و ذايقه خاص خود را دارد. ادبيات انعكاس همين امتياز، يا مزاج و ذايقه خاص، است. اثر ادبي وقتي پديد مي آيد كه صدايي يكه و يگانه را بازتاب دهد. بدون صداي واحد، صدايي كه از اعماق درونيات راوي شنيده مي شود، داستاني به وجود نمي آيد. آن چه از آن به سبك تعبير مي كنيم يك عنصر فردي و مستقل است. در واقع مرزهاي زبان هر آدمي مرزهاي دنياي او محسوب مي شود.
در وجود هر نويسنده با قريحه اي يك ساحر وجود دارد كه قادر است به سحر كلمات و جادوي نهفته در آن ها دست يابد و سهم خود را از زبان بستاند. كاغذ، به تعبير گونترگراس، به طرز موحشي سفيد و خالي است، ما به نيروي جوهر قلم، در واقع سحر كلام، مي توانيم به معجزه صدادار كردنِ كاغذ دست پيدا كنيم. در رمانِ مدرن رابطه زبان با واقعيت در كانون اثر قرار دارد و موضوع اصلي رمان نيز هست. پس اغراق نخواهد بود اگر زبان را عنصر كانوني داستان بدانيم؛ زبان به عنوان تعيين كننده يا ديگرگون كننده مايه يا موضوع داستان. در واقع زبان به سادگي واقعيت را بيان نمي كند، بلكه به ساختن آن كمك مي كند. به عبارت ديگر زبان بيان كننده احساس و انديشه نيست، بلكه شرط تحقق آن است. بنابراين فقط در چارچوب زبان است كه توليد معنا ميسر مي گردد.
ويتگنشتاين يگانه وجه تمايز انسان از ساير موجودات را توانايي او در استفاده از زبان مي داند. به زعم او زبان است كه ماهيت حيواني انسان را كه با آن متولد مي شود ديگرگون مي كند. از همين رو است كه نمي توان ميان رفتار زباني و رفتار انساني تفاوتي قايل شد. هر دوي اين ها به هم وابسته اند. در واقع كاربرد زبان كاملاً با رفتار آدم ها و نسبت ميان آن ها سنجيدني است. ما بيش از هر چيز به كلماتي كه از دهان آدم ها بيرون مي آيند توجه مي كنيم، زيرا بيش از هر چيز با كلمات سر و كار داريم؛ اگرچه واكنش هاي عاطفي و رواني و جسماني آدم ها را از نظر دور نمي داريم. هم چنين فضايي كه كلمات در آن منعكس مي شوند به همان اندازه براي ما اهميت دارد.
از آن چه گفته شد مي توان نتيجه گرفت كه شيوه پرداخت داستان را نمي توان از مايه و مضمون آن جدا كرد. سبك نويسنده و نحوه روايت پردازي او و مايه و مضموني كه داستان متضمن آن است از يك ديگر جدايي ناپذيرند. داستان از يك نظام نشانه اي منحصر به فرد تشكيل مي شود، نظامي كه در خدمت كليت اثر است. معنا، يا به اصطلاح جديدتر خوانش اثر، از طريق رمزگذاري مجدد ـ نظام نشانه اي خواننده ـ شكل مي گيرد كه الزاماً با نظام نشانه اي داستان همانند نيست. در خوانش داستان خواننده معناهاي تازه اي كشف مي كند، كه اثر به طور ضمني دربرگيرنده آن ها است. تفسير در واقع نوعي بازگويي معناي پنهان اثر است. البته بايد معناي پنهاني وجود داشته باشد، در غير اين صورت نمي توان از اثري فاقد معنا همچو انتظاري داشت. هرداستاني تبيين معناشناختي ندارد. نشانه شناسي خودسرانه يا عنان گسيخته ادبيات نيست.
آن چه باعث مي شود متني با دقت، يا مجدداً ، خوانده شود و كماكان جذاب باقي بماند كيفيت نظام نشانه شناختي ـ نحوه هم نشيني و تلفيق نشانه هاي ـ آن است؛ همان چيزي كه از آن به بازي نشانه ها نيز تعبير مي كنيم. نشانه شناسي از راه ايجاز و تراشيدگي و پيراستگي به نوعي ساختار زيبايي شناختي منجر مي شود. آن چه معنا دارد ـ و لذت مي آفريند ـ در واقع چيزي است كه مناسب و بجا به نظر برسد؛ قناس نباشد و ريخت و پاش در آن ديده نشود. تناسب البته هميشه بيان شدني نيست، اغلب احساس مي شود. مي توان از اين معنا به آ«تناسب زيبايي شناختيآ» تعبير كرد؛ اگرچه معناي زيبايي شناسي را اصولاً در قالب واژگان ديگري، جز خود اثر، نمي توان بيان كرد.
تفسير در واقع مستلزم تحليل مضامين اثر ادبي و وارسيدنِ كيفيت كاربرد نشانه ها و نحوه هم نشيني آن ها است. تفسير بايد بتواند دامنه درك و دريافت خواننده را از اثر گسترش بدهد و غنا ببخشد. تفسير الزاماً بيان كننده معناي اثر نيست، بلكه جنبه هاي خاصي از معنا را بيان مي كند. چگونگي خلاصه كردن اثر شايد بتواند برخي خوانندگان را به دريافت ساده تري از اثر برساند، اما اين به معناي تفسير يا عمل نقد نيست، زيرا نمي توان ارزش ادبي را به آن چه توصيف مي شود فرو كاست. پرسش اين جا است كه وقتي نويسنده اثر را تمام و كمال ارايه داده است چرا بايد آن را آ«به بياني ديگرآ» بازگو كنيم؟ تولستوي در پاسخ اين كه پيام آ«آناكارنيناآ» چيست گفته است اگر بخواهد آن چه را از راه رمانش بيان كرده است در قالب واژگان ديگري بگويد بايد همه رمان را دوباره بنويسد. البته اين پاسخ به هيچ وجه ضرورت نقد را منتفي نمي كند. اما نمي توان نقد را به نوعي آ«خودانديشيآ» يا به شبكه بي پاياني از بازي هاي زباني تقليل داد؛ همان گونه كه نمي توان پسند و سليقه شخصي را به جاي نقد نشاند و دريافتِ دل به خواهي و خودسرانه را مرجع نهايي ارزش يا فاقد ارزش بودن اثر ادبي تلقي كرد. حتي ذوق حرفه اي نياز به تحليل و ارزيابي اثر را برطرف نمي سازد؛ زيرا ذوق، علي الاطلاق، متضمن دلالت نيست.
اين حقيقت كه هر اثري مي تواند تفسيرهاي گوناگون را لازم بياورد نبايد ما را از ارزش هاي مستقلي كه يك اثر و نويسنده اثر طبيعتاً واجدش هستند غافل كند. اين كه اثري الزاماً يك معناي واحد را بيان نمي كند به منزله بي معنايي نيست. چند معنايي غير از بي معنايي است. وقتي اثري را داراي معاني بي حد و حصر بدانيم در واقع به بي معنايي آن حكم كرده ايم. به عبارت ديگر اگر هيچ حدودي براي تفسير قايل نباشيم بنابراين مي توان گفت كه تفسيري هم وجود ندارد. هر تفسيري از هر اثري ممكن نيست، زيرا هر تفسيري معتبر و قابل اعتماد نيست. تفسيرها را، به صرف آزادي تفسير، به هيچ وجه نمي توان در يك تراز يا در يك مرتبه قرار داد؛ زيرا آثار و طبعاً مفسران در يك تراز يا در يك مرتبه نيستند.
البته چنان كه اشاره شد، هيچ تفسيري قهراً ممنوع نيست، اما در اعتبار هر تفسيري مي توان چون و چرا كرد. اصولاً چون و چرا كردن زماني لازم مي آيد كه پرسشي وجود داشته باشد و پرسش در صورتي ممكن است كه پاسخي دربر داشته باشد و پاسخ در صورتي وجود دارد كه بتوان چيزي مربوط و معني دار گفت. پرسشي كه در اين ميان اغلب مطرح مي شود اين است كه آيا ملاكِ تفسير اثر است يا خواننده؟ آن چيست كه تفسير را ممكن و محتوم مي سازد؟ آيا صرفاً خواننده است كه اثر را به خوانش وامي دارد و معنا را متصور مي شود؟ اگر معنا مستقل از اثر است، به اين دليل كه معنا نااستوار و ناپايدار است، بنابراين لابد تفسير هم ربطي به اثر يا نويسنده اثر ندارد. اگر به راستي چنين باشد تفسير چه معنايي دارد و اصولاً نياز آن به اثر براي چيست؟ به گمان من به همان اندازه كه مفسر و منتقد مستقل هستند براي اثر نيز مي توان استقلال قايل شد. خواندن و به طريق اولي تفسير كردن يك رابطه دوطرفه است: رابطه اي است ميان خواننده (منتقد) و اثر (نويسنده)؛ گيرم اين رابطه ساده و مستقيم نيست و بسيار متغير است.
آن چه از آن به آ«نقد مكالمه ايآ» (اصطلاح تودوروف) تعبير مي شود ممكن است صرفاً از آثار حرف نزند اما با آثار حرف مي زند، يا بهتر است گفته شود: رو در رو با آثار است. آ«نقد مكالمه ايآ» صداي مولف و منتقد را منعكس مي سازد و با طنين انداز كردن دو صداي مولف و منتقد صداي جديدي را انعكاس مي دهد. چنين نقدي گونه اي قرائت فعالانه است كه معرفت جديدي از اثر به دست مي دهد، معرفتي كه نشانه ها و نحوه هماهنگي و ناسازگاري (تناقض) آن ها و نيز نقصان ساختاري اثر را تبيين مي كند. در حقيقت منتقد بايد آنچه را در اثر مكتوم و مسكوت يا غايب مانده است آشكار سازد. به عبارت دقيق تر آ«نقد مكالمه ايآ» يعني به نمايش گذاشتن آنچه در اثر بيان شدني نيست، قطع نظر از اين كه نويسنده نخواسته باشد آن را بيان كند يا نتوانسته باشد.
هر اثري، ولو پرورده ترين آثار، في نفسه ناقص است و وظيفه منتقد نشان دادن عناصري است كه نقص اثر را در زمينه اي از توازي و تقابل بيان كند. نقص اثر عبارت است از همان ناهم خواني ها و ناسازگاري هايي كه به طور طبيعي در يك اثر مي توان يافت. در واقع ميان آن چه اثر قصد بيانش را دارد و آنچه اثر عملاً بيان مي كند فاصله يا شكافي هست كه از آن به آ«ضمير ناخودآگاه اثرآ» نيز تعبير مي شود. كار منتقد فراتر رفتن يا برگذشتن از اين فاصله يا شكاف است و دريافتن اين كه اثر چه بايد بگويد تا بتواند آن چه را مي خواهد بگويد بيان كند. از اين رو است كه معناي اثر را مي توان فراتر از آن چيزي دانست كه نويسنده بيان كرده است، يا حتي قصد بيانش را داشته است.
به اين ترتيب هدف منتقد نه فقط يافتن معناي درون اثر بلكه باز توليد معنا است، يعني آن چه از فرايند گفت وگو ميان منتقد (خواننده) و اثر حاصل مي شود. اما به هيچ وجه نمي توان جست وجو يا باز توليد معنا را تابع حقيقتي دانست كه پيشاپيش منتقد آن را در اختيار دارد. اهميتي ندارد كه منتقد به چه چيزي اعتقاد دارد و تا چه اندازه از عقايد خود مطمئن است؛ آن چه اهميت دارد اين است كه منتقد قادر باشد دريافت و تحليل خود را از قرائت اثر ـ معاني بالقوه اثر ـ به دست دهد؛ يعني در واقع آن ها را به بحث بگذارد.
به تعبير گادامر آ«هرمنوتيستِآ» بد كسي است كه هميشه مي خواهد آ«حرف آخرآ» را بزند. اما واقعيت اين است كه در عالم انديشه حرف آخري وجود ندارد؛ اين ما هستيم كه در مقام فرد به آ«آخرآ» مي رسيم.