معرفی ساز قیچک

**Setare** · #1 08-18-2010

قِـیچَک یا غیژک یکی از سازهای زهی است که مانند کمانچه با آرشه نواخته می‌شود و یکی از سازهای موسیقی ایرانی است که قدمت بسیار زیادی دارد. این ساز از نظر نوازندگی شبیه به ویولن‌سل است.
ساز قیچک در استان سیستان و بلوچستان ایران نواخته می‌شده است. امروزه وزارت فرهنگ و هنر ایران این ساز را در شهرهای دیگر نیز رواج داده و سه گونه قیچک تکمیل‌تر به نام‌های قیچک سوپرانو (به طول ۵۶٫۵ سانتی‌متر)، قیچک آلتو (۶۳ سانتيمتر) و قیچک باس به همان نسبت بزرگ‌تر ساخته‌اند.
در شمال افغانستان نیز غیژک در موسیقی سنتی رواج وسیعی دارد. در ولایات مثل بغلان، کندز و بلخ از غیژک در محافل عروسی و دیگر مراسم خوشی استفاده میشود.

قیچک یا غیچک و یا غژک, ساز نسبتا مهجوری است که علیرغم اینکه سالها در گروه های مختلف از جمله ارکستر سازهای ملی (استاد پایور) و عارف و شیدا مورد استفاده قرار گرفته است, کمتر به عنوان تکنواز و یا همنواز آواز مطرح شده است.
قیچک لفظی ترکی است و به معنی آواز با گریه و ته گلو می باشد. در نوشته ها, از سابقه حضور قیچک در دوره های ساسانی و دوره ای بعدی صحبت شده است.
شکم ساز از دو قسمت مجزا از یکدیگر تشکیل یافته، قسمت تحتانی کوچک تر و به شکل نیم کره است که بر سطح مقطع جلو پوست کشیده شده و روی پوست خرک ساز قراردارد: قسمت بالائی بزرگ تر، مانند چتری روی قسمت تحتانی قرار گرفته و هر دو قسمت توسط سطحی منحنی ازعقب به هم اتصال یافته اند و در نتیجه در جلو یا بین دو قسمت حفره ای تشکیل شده است. سطح جلوئی قسمت بالا، جز در ناحیه وسط که زیر گردن ساز قرار گرفته به صورت دو شکاف پهن باز است.
دسته ساز تقریباً در نصف طول خود روی شکم قرارگرفته و نیمه دیگر در بالا به جعبه گوشی ها متصل است و دسته فاقد «دستان» است.
سر متشکل است از جعبه کوچک (محل قرارگرفتن چهار گوشی، هر دو گوشی در یک طرف آن) و یک زانده منحنی شکل برای آویختن ساز که کمی به عقب برگشته و جهتی افقی یافته است.
قیچک اساساً جزو دسته سازهای محلی بوده که در سالهای اخیر درحمایت وزارت فرهنگ و هنر به شهر آورده شده و نه تنها ساختمان و کوک آن را تکمیل و تنظیم کرده اند، بلکه آن را به سه اندازه مختلف، قیچک سوپرانو (به طول ۵/۵۶ سانتیمتر) قیچک آلتو ( ۶۳ سانتیمتر) و قیچک باس به همان نسبت بزرگ تر ساخته اند.
طول سیم مرتعش در قیچک سوپرانو =۵/۳۳ ، در قیچک آلتو =۵/۳۷ و قیچک باس ۷۰ سانتیمتر است.
وسعت هر یک ازانواع حدود سه اکتاو است. قیچک سوپرانو سازی است که قابلیت تکنوازی و همنوازی هر دو را حائز است ولی دو نوع بعدی (التو و باس) بیشتر به منظور همنوازی در ارکستر به کار می رود. آرشه قیچک پس ازاستاندارد شدن ساز، عیناً همان آرشه ویولون است. قیچک از انواع سازهای محلی است که در سالهای اخیر به شهر آمده و مورد استفاده قرار گرفته است و بیشتر در نواحی جنوب شرقی ایران معمول است و در آن نواحی حتی، طبق عقیده و سنت اهالی برای معالجه امراض بکار می رود. در سطح فوقانی شکم و پشت دسته سوراخ و حلقه ای است که دو تسمه برآن الصاق می شود: یکی از تسمه ها را به کتف چپ و دیگری را به کمر می بندند و ساز در موقع نواختن تقریباً آزاد و آویزان می شود. اما نوازندگان شهری تمایل به استفاده از این تمهید ندارند.
کوک قیچک محلی ثابت نیست ولی قدر مسلم این که سیمها تقریباً هیچ وقت نسبت به یکدیگر فاصله پنجم نداشته اند.
آرشه- در اصل (نوع محلی آن) شبیه به آرشه کمانچه است و امروزه در شهر از آرشه ویولون و ویولنسل در نواختن نوع شهری آن استفاده می شود.
استاد روح الله خالقی در توضیح سابقه کمانچه اشاره می کنند که در ایران قبل از اسلام, سازی موسوم به غژک یا غژ معمول بوده است. ایشان ذکر می کنند که خود این ساز را در بلوچستان در شهرهای داورپناه و ایرانشهر دیده اند که غیچک نامیده می شده است.
طبق نظر استاد خالقی, غیچک سازی است شبیه به کمانچه با آرشه (کمانه) که از چند تار مو تشکیل شده است و تعداد سیمهای آن را بیشتر از کمانچه ذکر می کنند. به اعتقاد ایشان این ساز با غیچک اصلی تفاوت دارد و در گذشته بیش از ۲ سیم نداشته است. حتی طبق نوشته «لاند» در کتاب تجسس گامهای غرب این امکان وجود دارد که این ساز در گذشته آرشه ای نبوده باشد. فارابی هم در کتاب خود به غیچک اشاره ای نمی کند ولی از رباب یاد می کند که شبیه به غیچک است و بدون کمان نواخته می شود. البته ساختار رباب و قیچک امروزه تفاوت بسیاری با هم دارد. در قسمتهای قبل به بررسی ساز رباب هم پرداخته ایم.
جنس قیچک از چوب توت است. امروزه شکم این ساز از دو قسمت مجزا از یکدیگر تشکیل یافته، قسمت تحتانی کوچک تر و به شکل نیم کره است که بر سطح مقطع جلو پوست کشیده شده و روی پوست خرک ساز قرار دارد. قسمت بالائی بزرگ تر، مانند چتری روی قسمت تحتانی قرار گرفته و هر دو قسمت توسط سطحی منحنی از عقب به هم اتصال یافته اند و در نتیجه در جلو یا بین دو قسمت حفره ای تشکیل شده است. سطح جلوئی قسمت بالا، جز در ناحیه وسط که زیر گردن ساز قرار گرفته به صورت دو شکاف پهن باز است. دسته ساز تقریبا در نصف طول خود روی شکم قرار گرفته و نیمه دیگر در بالا به جعبه گوشی ها متصل است و دسته فاقد «دستان» (پرده) است.
سر متشکل است از جعبه کوچک (محل قرار گرفتن چهار گوشی، هر دو گوشی در یک طرف آن) و یک زائده منحنی شکل برای آویختن ساز که کمی به عقب برگشته و جهتی افقی یافته است.
قیچک اساساً جزو دسته سازهای محلی بوده که در سال های قبل از انقلاب و با حمایت وزارت فرهنگ و هنر وقت, به شهر آورده شده و نه تنها ساختمان و کوک آن را تکمیل و تنظیم کرده اند، بلکه آن را به سه اندازه مختلف «قیچک سوپرانو» به طول ۵۶/۵سانتیمتر، «قیچک آلتو» (۶۳سانتیمتر)، و «قیچک باس» به همان نسبت بزرگ تر ساخته اند .تمام انواع بالا چهار سیمه است.
طول سیم مرتعش در قیچک سوپرانو=۳۵/۵، در قیچک آلتو = ۳۷/۵ و قیچک باس ۷۰ سانتیمتر است. وسعت هر یک از انواع حدود سه اکتاو است. قیچک سوپرانو, سازی است که قابلیت تکنوازی و همنوازی هر دو را حائز است ولی دو نوع بعدی (آلتو و باس) بیشتر به منظور همنوازی در ارکستر به کار می رود. آرشه قیچک، پس از استاندارد شدن ساز عینا همان آرشه ویولون است.

منبع:
http://fa.wikipedia.org
http://www.aftab.ir

**Setare** · #2 08-18-2010